У залежнасцi ад зместу выказвання вучнi павiнны падабраць загаловак да сваей працы. Спачатку вучнi робяць на чарнавiках нататкi будучага выказвання,складаюць план сачынення,падбiраюць найбольш трапныя выразы,збiраюць рабочыя матэрыялы.Затым тэкст запiсваецца на чарнавiк,удасканальваецца,пасля чаго перапiсваееца у сшыткi.
Самымi складанымi з яуляюцца апiсальныя сачыненнi.Мэта такiх сачыненняу – не толькi расказаць пра знаемае дзецям,але i вызначыць галоунае,тыповае,спецыфiчнае,уласцiвае толькi кожнаму з iх,перадаць пачуццi i настроi,якiя выклiкаюць гэтыя прадмет, з ява,падеея.чалавек.
У залежнасцi ад таго,што будзе служыць аб ектам апiсання,сачыненнi могуць быць наступных тыпау:
апiсанне адзiночнага прадмета;
апiсанне жывелы i птушак;
апiсанне з явы цi падзеi;
апiсанне дзеянняу i працэсау;
апiсанне чалавека.
Апiсаннi бываюць дзелавыя i мастацкiя.
Вучыць дзяцей складаць апiсаннi трэба пачынаць з развiцця у iх назiральнасцi за адзiночным прадметам.
Апiсанне чалавека патрабуе пэунага запасу назiранняу над людзьмi,з явамi жыцця.Таму у працэсе падрыхтоукi да такiх сачыненняу настаунiк вучыць дзяцей пiльна глядзець,чутка слухаць,глыбока разбiрацца у чалавечых характарах i грамадскiх адносiнах.
Адным са сродкау развiцця у вучняу умення лагiчна думаць i даказваць правiльнасць вылучаных палажэнняу з яуляецца сачыненне-разважанне.Элементы разважання есць у любым сачыненнi.
У залежнасцi ад формы пабудовы i характару тэмы можна выдзелiць:
разважаннi на тэмы,якiя патрабуюць раскрыцця паняцця;
разважаннi у форме адказау на пытанне;
разважаннi на дыскусiйную тэму;
разважаннi на маральна-этычныя i грамадска-палiтычныя тэмы.
Перш чым прапанаваць сачыненне тыпу разважання,неабходна расказаць вучням пра асаблiвасцi зместу i структуры гэтага вiду працы,прааналiзаваць якi-небудзь урывак з артыкула цi падручнiка,выдзелiць палажэннi i аргументацыю.
Будова:
тэзiс (асноуная думка);
доказ
вывад
Самастойныя разважаннi вучняу праяуляюцца пры напiсаннi водзыву на кiнакарцiну,кнiгу,драматычную пастаноуку i iнш.
Для выпрацоукi умення пiсаць водгук на прачытаную кнiгу бяруцца невялiкiя па аб ему,але займальныя па зместу i нескладанага сюжэту творы (звычайна з тых,якiя прапануюцца для пазакласнага чытання) У далейшым напiсаныя водгукi абмяркоуваюцца,указваюцца iх недахопы,адзначаецца станоучае.
Даволi распаусюджанымi вiдамi творчых пiсьмовых прац вучняу з яуляюцца сачыненнi па апорных словах (сачыненнi-мiнiацюры) i па дадзеным пачатку. Сачыненнi па апорных словах звычайна невялiкiя.iх карысна
праводзiць пры замацаваннi граматычнага матэрыялу,паколькi можна прапанаваць вучням уключыць у тэкст словы на вывучаемыя граматычныя правiлы.
Сачыненнне па дадзеным пачатку дае магчымасць узмацнiць элемент творчасцi,пазбауляе шаблону у вучнеускiх працах.Пачатак сачынення складае настаунiк сам цi бярэ з якога-небудзь твора.Першыя фразы павiнны быцьзыходным пунктам,ад якога развiваецца самастойная творчая думка школьнiкау.
Аналiзуючы сачыненне,настаунiк адзначае i вобразна-выяуленчыя сродкi,з
дапамогай якiх дзецям удалося стварыць карцiну рэчаiснасцi.
ВУЧЫМСЯ ВIТАЦЦА
Урок развiцця мовы у 5 класе
Мэта:
1. пазнаемiць з мауленчымi формуламi сiтуацыi прывiтання,iх тыпамi i сферай ужывання;
2. развiваць маналагiчную мову пры адказах на пытаннi;
3 .вучыць выбiраць правiльную iнтанацыю пры вiтаннi у залежнасцi ад сiтуацыi;
4. выхоуваць ветлiвасць,чуласць.
Абсталяванне:
1) тлумачальны слоунiк беларускай лiтаратурнай мовы.—Мн.1996.-С.509;
2) таблiца «Формулы звароту беларусау»;
3) таблiца» Тыпы (значэннi)вiтанняу»;.
ХОД УРОКА
1. Арганiзацыйны момант.
11. Вывучэнне.
Нiшто не абыходзiцца нам так
Тана i цэнiцца так дорага,як
Ветлiвасць.
Сервантэс.
Павага да людзей - адна з найважнейшых маральных якасцяу чалавека.На думку даследчыка I.Харламава,яна вызначае усе астатнiя маральныя якасцi асобы. Павага да людзей выяуляецца ва узаемаадносiнах людзей далiкатнасцю,тактоунасцю,добразычлiвасцю,ветлiвасцю.
Ветлiвасць – гэта праява павагi да тых,хто вакол нас.Неад емны яе элемент – мауленчы этыкет.(Самая старжытная кнiга звестак пра этыкут – « Павучанне Кагемнi фараону Снофры»,ей амаль 5 тысяч гадоу.) У мауленчым этыкеце можна вылучыць некалькi тэматычных групп.Прывiтанню сярод iх адводзiцца асаблiвая роля.
111.Паведамленне тэмы i мэты урока.
-- Што такое прывiтанне? (Праца са слоунiкам.) « Тлумачальны слоунiк беларускай лiтаратурнай мовы» лексiчнае значэнне гэтага слова раскрывае так: ПРЫВIТАННЕ…
1. гэта словы,рух.жэст,звернутыя да каго-небудзь як знак добразычлiвасцi,добрага пажадання;
2. зварот да блiзкага знаемага пры сустрэчы;
3. вусны або пiсьмовы зварот да каго-небудзь з выказваннем асабiстай прыязнасцi,добрага пажадання,салiдарнасцi.)
Прывiтанне -- слова мнагазначнае.Якое тлумачэнне найбольш поуна раскрывае яго сэнс? Чаму? Як бы вы сфармулявалi гэтае паняцце?
Чаму мы,пабачыушы пэунага чалавека,спачатку з iм вiтаемся i толькi потым распачынаем гаворку пра што-небудзь?
Прывiтанне адыгрывае вялiкую ролю у нашым жыццi.Калi мы вiтаемся са знаемымi,то падтрымлiваем гэтым свае знаемства i выяуляем жаданне яго працягнуць.Любое вiтанне сведчыць,што можна пачаць размову.Яно звязвае нас адно з адным,умацоувае кантакты.
Ад чаго залежаць формулы вiтання?
Яны залежаць ад абставiнау,мэты моуных кантактау,сацыяльна-узроставых адзнак суразмоуцау,ад iх колькасцi,полу,ад ступенi роднасцi вiтальнiкау…
Як трэба правiльна вiтацца?
Адзiн вучань загадзя атрымлiвае заданне падрыхтаваць адказ на гэтае пытанне.
Адказ можа быць прыкладна такiм.
Прынята,што першым вiтаецца i прадстауляецца незнаемым людзям мужчына.Больш маладыя вiтаюцца са старэйшымi,той,хто прыйшоу пазней,-- з тымi,хто з явiуся ранней.Прывiтанне трэба вымауляць спакойным,добразычлiвым тонам.Гучныя выгукi,якiмi выяуляецца радасць ад сустрэчы,могуць успрымацца як вульгарныя,таму трэба ад iх устрымлiвацца.Да слоу прывiтання можна дадаць:Рады Вас бачыць!Прыемна пазнаемiцца!
Поцiск рукi – адзiн з элементау прывiтання (без яго можна часам абысцiся,калi трэба павiтацца з многiмi людзьмi).Не трэба пацiскаць руку занадта моцна.Калi мужчыны абменьваюцца поцiскам рук на вулiцы,то яны павiнны зняць пальчаткi.
Калi мы уваходзiм у пакой,дзе знаходзiцца некалькi чалавек,i хочам пацiснуць руку,то гэта трэба рабiць або з усiмi,або нi з кiм.Выказваючы радасць ад сустрэчы,не трэба доуга трэсцi руку.
Абдымкi,пацалункi,паляаванне па плячы як форма прывiтання дапускаецца толькi памiж блiзкiмi людзьмi у неафiцыйных зносiнах.
Прывiтанне можна выказаць i легкiм узмахам паднятай рукi,кiуком галавы.
Якiя прывiтаннi вы ведаеце?
Конкурс «Я вiтаюся так…» . Перамагае той,хто называе найбольшую
Колькасць вiтанняу.
Таблiца « Формулы звароту беларусау»
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Формулы зваротау Прыклады
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Добры вечар! Наста.Добры вечар! Як жывы- здаровы?
(Я.Купала).
Вечар добры! --Вечар добры!Цi далека тут да Белi?
--А верст пяць набярэцца (М.Гарэцкi).
Добры вечар у хату! --Вечар добры у хату!Кеб жылося i кеб
Вялося! –сказау ен(Хоня) звонка i
Цверда (I.Мележ).
Добры дзень! --Добры дзень!Цi пазнаяце?Чаму
Вярнулiся? (М.Гарэцкi).
Дзень добры! Янка.Дзень добры цетачка!Што вы
Так задумалiся?(Я.Купала).
Добры дзень вам! Я кiнууся за ею i,пераступiушы парог,
Прывiтауся:»Добры дзень вам!Я.Пархута).
Добры дзень у хату! День добры у хату!Як жывяце?
Як маецяся?(М.Гарэцкi).
Дабрыдзень! Куторга.Дабрыдзень,панна Маар Яна!
Марыся.Дабрыдзень,пан Куторга!
(В.Дунiн-Марцiнкевiч).
Добрай ранiцы! Але настаунiца першая гукнула яму:
--Цiмох Андрэевiч,добрай ранiцы!
(П.Мiсько).
Добрай ранiчкi! --Добрай ранiчкi,--кажа Яна.—Ну,i чаго ж
Мы такiя сумненькiя?Як жа мы спалi?
(Я.Брыль).
Здароу! --Здароу,брат Донiс!—дзядзька рады…
(Я.Колас).
Здароу быу! А ,Чарнушка!Здароу быу!—радасна,як
Добрага знаемага,прывiтау ен(Нохiм)
( 1.Мележ).
Здаравенькi быу(буу)! Ен нарэшце споуз са стала,жэстам хлопца-
Смаркача падцянуу штаны i тады ужо
Энергiчна кiнуу руку да Антанюка.
--Здаравенькi буу,пэрсiянальна(I.Шамякiн).
Здарова! Ды Друцько…крокау,можа,яшчэ за сорак да
Шлагбаума закрычау:
--Здарова,Лявон!( I.Шамякiн).
Здаровы! Стары, вядома,быу не п яны.
--Здаровы,хлопчыкi!—гукнуу.—Пяць чалавек з
Махорачкай—да мяне!(Я.Брыль).
Здароуце! --Здароуце,кiнуу ен(Ззыба)бабам
(I.Чыгрынау).
Прывiтанне! Праменны.Прывiтанне Шэкспiру!
(К.Крапiва).
Хэло! I раптам Славiк убачыу Тараса.
--Хэло,мiстэр Ганчароу,--шумна
Прывiтауся(I.Шамякiн).
Вiтаю Вас! Увайшоушу у пакой,Вiця гучна сказау:
--Вiтаю Вас!
Добрага здароуя! --Добрага здароуя! –пачулася дзесцi зусiм
блiзка.
З панядзелкам Вас! З ауторкам Вас1 –усмiхаючыся,
З ауторкам Вас!i г.д. прашчабятала Гануля.
Таблiца «Тыпы (значэннi) вiтанняу»-
Тыпы (значэннi) Формулы вiтання
З пажаданнем здароуя Здароу!Здарова!Здаравенькi!
З пазначэннем часу сустрэчы Добрага дня!Добры вечар!Добры ранак!
Працоуныя Памагай Бог!Спору у працы!Спешна вам.
Пры уваходзе у хату Добры дзень у хату!Здароу вам у вашу хат
Адрасаваныя людзям у час яды Смачна есцi!Сыць вам,людзi!
Якiя выказваюць павагу да Чалом вам!Чалом кланяюся!
Адрасата.
Пытаннi Як жыцце!Як маешся?Як жа вы там
Жывяцце?
Фонд этыкетных формулау беларускай мовы багаты.Ен налiчвае да 200 адзiнак (праца з таблiцай « Формулы звароту беларусау») i паводле сферы ужывання падзяляецца на
1) нейтральныя: Добры дзень! Добры вечар!;
2) афiцыйныя або урачыстыя: Вiтаю Вас! Дазвольце Вас прывiтаць.