4. Практыкаваннi па стварэнню новага тэксту на аснове данага прадугледжваюць наступныя заданнi: выкласцi падрабязна або сцiсла пэўную частку цiўвесь тэкст; падрыхтаваць паведамленне на пэўную тэму на аснове данага тэксту; адказаць на пытанне,пастаўленае ў тэксце: перабудаваць данае апавяданне, каб яно пачыналася з самага цiкавага эпiзоду.
5. Практыкаваннi, якiя трэнiруюць вучняўу стварэннi свайго тэксту.
Значнае месца сярод практыкаванняў гэтай группы займаюць пераказы
i сачыненнi – традыцыйныя вiды пiсьмовых i вусных выказванняў.
ПЕРАКАЗ
У сiстэме развiцця звязнай мовы вучняў вялiкая роля належыць пераказам, якiя фармiруюць i ўдасканальваюць звязную мову школьнiкаў.
У працэсе падрыхтоўкii правядзення пераказаў у дзяцей выпрацоўваецца ўменне рабiць лагiчны аналiз тэксту, выдзяляць у iм галоўнае i другаснае, складаць план выказвання, дакладна перадаваць змест пачутага, убачанага або прачытанага, звязна выказваць думкi. Апрача таго, пераказы пашыраюць слоўнiкавы запас вучняў, умацоўваюць арфаграфiчную i пунктуацыйную пiсьменнасць.
Пераказ – гэта пiсьмовая або вусная перадача сваiмi словамi чаго-небудзь прачытанага,пачутага.
У метадычнай лiтаратуры iў школьнай практыцы вядомы розныя вiдыпераказаў:
1. па адносiнах да аб’ ему зыходнага тэксту
1.падрабязныя
2. сцiслыя
11. па адносiнах да зместу зыходнага тэксту
1. поўныя
2. выбарачныя
3. з дадатковым заданнем
111. па спосабу выканання
1. вусныя
2. пiсьмовыя
1У. па месцы выканання
1.класныя
2.дамашнiя
У. у залежнасцi ад мэты навучання
1. навучальныя
2. кантрольныя
У1. паводле характару тэкставага матэрыялу
1. апавяданне
2. апiсанне
3. разважанне
4. характарыстыка
5. i г.д.
Для любога з гэтых вiдаў пераказаў могуць быць прапанаваны яшчэ
граматыка-стылiстычныя цi граматыка–арфаграфiчныя заданнi.
Пасля стараннага вывучэння тэксту для будучага пераказу настаунiк вызначае словы,выразы i сказы,з якiмi трэба пазнаемiць дзяцей за некалькi дзен да адпаведнага урока. На уроку, калi праводзiцца пераказ, разглядаюцца словы i словазлучэннi, значэнне якiх залежыць ад кантэксту
(фразеалагiзмы,словы,ужытыя у пераносным значэннi).iх настаунiк тлумачыць ва уступнай гутарцы да пераказу i запiсвае на дошцы.
Карысна напярэдаднi пераказу арганiзаваць чытанне тэкстау,праслухванне музычных творау,прагляд кiнафiльмау i тэлеперадач на тэму,блiзкую да тэксту пераказу.
Папярэдняя лексiка-стылiстычная падрыхтоука вучняу да пераказау дае магчымасць зэканомiць час на самiм уроку,больш удзялiць увагi высвятленню асноунай думкi тэксту I засваенню моуных сродкау.
Урок,на якiм дзецi працуюць над пераказам,можа мець наступную структуру:
1. Падрыхтоучая работа
1.Азнаямленне вучняу з тэмай i задачамi урока.Уступная гутарка пра
зыходны тэкст i яго аутара.
2.Выразнае чытанне тэксту.
3.Тлумачэнне i удасканаленне значэння новых i малазразумелых слоу.
4.Гутарка i аналiз тэксту.
5.Складанне i запiс плана
6.Вусны пераказ тэксту
7.Работа па правапiсу.
8.Пауторнае чытанне тэксту настаунiкам.
11. Напiсанне пераказу
111 .Праверка пераказу i падрыхтоука да яго аналiзу у классе
1V. Аналiз пераказу
Пры падрабязным(поуным) пераказе ставiцца задача не толькi перадаць асноуную думку аутара,але i захаваць паслядоунасць тэксту,апiсання месца,дзеючых асоб,дэталей i характэрныя выразныя сродкi мовы: аутарскую лексiку,фразеалогiю,сiнтэксiс.
Сцiслыя пераказы прадугледжваюць кароткую перадачу асноунага зместу пачутага,прачытанага цi убачанага,выдзяленне у тэксце галоунага,iстотнага.Такiя пераказы лепш за усе пачынаюць з добра знаемых вучням тэкстау сюжэтнага характару,якiя легка расчляняюцца на асобныя,лагiчна закончаныя часткi.Тут патрабуецца захаваць толькi асноуную думку,а таксама тыя моуныя асаблiвасцi тэксту i мастацкiя дэталi,без якiх нельга зразумець яго iдэйнай накiраванасцii дасягнуць пазнавальна-выхаваучых мэт.
У выбарачным пераказе узнауляецца якая-небудзь адна з «рассыпанных» у розных частках тэм зыходнага тэксту,напрыклад апiсанне паступлення ранiцы,якое дадзена у тэксце разгрупавана у некалькiх частках.Пры такiм пераказе дзецi вучацца расчляняць тэкст i выбiраць з яго менавiта тое,што адпавядае пастауленай мэце.
У пераказе з творчым заданнем зыходны тэкст некалькi змяняецца,пераапрацоуваецца цi дапауняецца звязаным па сэнсу,
зыходным,але самастойным тэкстам,створаным аутарам пераказу. У
вынiку змест пераказу не супадае са зместам зыходнага тэксту.Асноуная iх задача—развiцце i удасканаленне мастацкiх здольнасцей вучняу,у прыватнасцi уменняу i навыкау уключаць у пераказ характарыстыкi
дзеючых асоб,апiсанне прадметау,жывел,людзей,абстаноукi,пейзажу,увесцi у тэкст пэуны эпiзод.
Можна вылучыць дзве группы заданняу да пераказау з творчымi заданнямi:
а)прапануецца адказаць на пытанне,выказаць сваю думку наконт зместу тэксту i г.д.
б)прапануецца дапiсаць пачатак цi канцоуку,уставiць апiсанне прадметау i падзей,даць уласную ацэнку учынкам той цiiншай дзейнай асобы,выказаць свае меркаванне адносна паводзiн героя,твора iiнш.
Творчыя элементы,якiя уключаюцца у пераказ, павiнны арганiчна злiвацца са зместам таго,што служыць прадметам пераказу.
Сярод пераказау,ускладненых моуных заданнем,вылучаюцца пераказы з лексiчным,граматычным,марфалагiчным,сiнтаксiчным,сталiстычным iiншымi заданнямi:
а) прапануецца замянiць форму асобы,часу,ладу: напрыклад,перадаць змест зыходнага тэксту у форме не прошлага,а цяперашняга часу i г.д:
б) прапануецца ужыць у пераказе пэуныя словы,словазлучэннi,сказы,якiя маюцца у зыходным тэксце,цi пэуныя группы слоу,словазлучэнняу,сказау.
Сярод пераказау гэтай группы у школьнай практыцы найбольш ужывальныя пераказы са зменай формы:
а) змена асобы апавядальнiка.Вучням часта цяжка перадаць змест тэксту,напiсанага ад першай асобы.З гэтай мэтай трэба даваць невялiкiя i нескладаныя па зместу пераказы з заданнем змянiць асобу,ад iмя якой вядзецца апавяданне,напрыклад з першай на трэцюю.Пры гэтым важна,каб вучнi не карысталiся аднымii тымi ж асабовымi займеннiкамi(ен,яна), а ужывалi замест iх iмя героя цi словы,якiя паказваюць на яго прафесiю,становiшча у грамадстве:
б) замена сказау з дзеепрыметнымii дзеепрыслоунымi зваротамi на складаназалежныя сказы i надварот:
в) замена простай мовы на ускосную i ускоснау – на простую.
У час праверкi пераказау увага звяртаецца на наступныя моманты:
1. паунату перадачы зыходнага тэкст;
2. дакладнасць цi скажэннi фактычнага характару;
3. паслядоунасць зыходнага тэксту;
4. лагiчнасць падачы матэрыялу;
5. уменне арыентавацца i улiчваць заувагi,зробленные настаунiкам у ходзе падрыхтоучага этап;
6. захаванне граматычных норм,правiл арфаграфiii пунктуацыi;
7. знешняе афармленне работы.
Улiчваючы гэтыя моманты,настаунiк робiць пэуныя паметы цi кароткi запiс у канцы пераказу.
Завяршаецца работа аналiзам пераказу у классе.Галоуная задача гэтага этапу заключаецца у тым,каб аналiз правераных пераказау быу па-сапрауднаму глыбокiм.Настаунiк павiнен выказаць свае адносiны да таго,як працавау клас у цэлым: адзначыць лепшыя работы.Да ацэнкi гэтых работ
важна падысцicтрога iндывiдуальна,i да кожнай з iх пастарацца знайсцi добрае слова.Размову аб недахопах настаунiк павiнен асаблiва прадумаць,кааб у классе атрымалася сур езная таварыская работа па iх пераадоленню.
Пераклад. Пераклад з рускай мовы на беларускую садзейнiчае развiццю мауленчай мабiльнасцi,адчування слова,удасканальвае навык дакладнасцi выбару слова у адпаведнасцi з кантэкстам.
Выдзяляюць розныя вiды перакладау:
- пераклад – супастауленне:
- пераклад iзаляваных слоу:
- пераклад асобных спалучэнняу слоу:
- пераклад сказау:
- пераклад тэкстау:
- пераклад – пераказ рускага тэксту па-беларуску.
Практыкаваннi на пераклад-супастауленне выкарыстоуваюцца у малодшых классах.Названы тып практыкаванняу – самы просты у параунаннi з iншымi практыкаваннямi у гэтым кiрунку.Пры выкананнi такiх практыкаванняу вучнi павiнны прачытаць прапаваныя беларускiя словы,параунаць iх вымауленне (правапiс) з аналагiчнымi рускiмi словамii вызначыць адметныя асаблiвасцi,характэрныя для беларускай мовы.
Напрыклад,вучнi чытаюць спалучэннi слоу (ен водзiць – он водит,яна носiць – она носит,яна хоча – она хочет) i вызначаюць адрозненне канчаткау дзеясловау 3-й асобы у беларускай i рускай мовах.
Пераклад iзаляваных слоу,спалучэнняу,сказау праводзiцца,як правiла,пры замацаваннi вывучанага матэрыялу без працяглай папярэдняй падрыхтоукi.Вучнi чытаюць прапанаваны матэрыял падручнiка па-беларуску.Настаунiк разам з вучнямi выпрацоуваюць недахопы перакладу.Адзнака за такi пераказ у журнале не выстауляецца.Пiсьмовы пераклад правяраецца настаунiкам i ацэньваецца з iншымi практыкаваннямi падручнiка.
Складаней арганiзуецца праца над перакладам тэкстау. Методыка правядзення перакладу тэкстау своеасаблiвая.Пераклад тэксту як навучальны вiд пiсьмовай работы павiнен праводзiцца з абавязковай папярэдняй падрыхтоукай.Ен праводзiцца па такому плану:
1. вучнi выконваюць пераклад тэксту дома (рыхтуюць чарнавы варыянт);
2. на уроку настаунiк праглядае чарнавыя накiды перакладаемага тэксту;
3. вучням даецца 5-10 хвiлiн для кансультацыi;
4. классу прапануецца узор перакладу (тэкст чытае адзiн з вучняу);
5. настаунiк у час чытання тэксту вучням пазначае для сябе словы,перакладзеныя няудала;
6. якасць перакладу абмяркоуваецца калектыуна:выказваюцца вучнi,выказвае сваю думку настаунiк,разам раюцца пра найбольш дакладны выбар слова у адпаведнасцi з тэкстам;