Змест
Уводзіны
1. Мэтазгоднасць выкарыстання перакладу на ўроках мовы
2.Тыпалогія перакладаў
3. Прыёмы перакладу
4. Праца над перакладам
Заключэнне
Літаратура
Уводзіны
Наша сістэма моўнай адукацыі прадугледжвае шматмоўнае навучанне як рэальнасць. У школе вывучаюцца беларуская, руская, замежная, польская ці літоўская, украінская ці іншыя мовы народаў, якія жывуць на тэрыторыі Беларусі. У гэтай сістэме нельга вывучаць мовы ізалявана. Фенаменальнасць, каштоўнасць сваёй мовы пазнаюцца ў параўнанні. Нелагічна не параўноўваць, не звяртаць увагі на агульныя лексемы, фраземы, граматычныя канструкцыі, як нелагічна не выяўляць, не засяроджваць увагу на тым своеасаблівым, што адрознівае адну мову ад другой. Адсюль вынікае неабходнасць міжмоўных сувязей як аднаго з галоўных метадычных прынцыпаў.
Уменне перакладаць неабходна любому адукаванаму чалавеку, які жыве ў рэальна існуючым двухмоўным ці шматмоўным асяроддзі, бо ўменне перакладаць складаецца з умення правільна ўспрыняць (зразумець) змест пачутага ці прачытанага на адной мове і ўмення адэкватна перадаць гэты змест на іншай мове.
У сістэме навучання беларускай мове пераклад з’яўляецца адным з відаў работ па развіцці звязнага маўлення побач з пераказам і сачыненнем. Несумненна, заняткі перакладам з адной мовы на другую пашыраюць лексічны запас вучняў, удасканальваюць веды па граматыцы, садзейнічаюць больш глыбокаму разуменню структуры роднай мовы, забяспечваюць сістэматызацыю атрыманых ведаў на функцыянальнай аснове. Акрамя гэтага, яны садзейнічаюць развіццю навыкаў у розных відах маўденчай дзейнасці (аўдзіраванне, гаварэнне, чытанне, пісьмо) і іх удасканаленню.
1. Мэтазгоднасць выкарыстання перакладу на ўроках мовы
Псіхалагічнай асновай выкарыстання перакладу з’яўляецца тое, што другая мова абавязкова засвойваецца праз прызму першай мовы, г. зн. працэс авалодвання маўленчай дзейнасцю на новай мове не можа не накладвацца на маўленчую дзейнасць на першай мове. У працэсе навучання другой мове вучні ўсё роўна робяць “стыхійны” пераклад, самастойна ўстанаўліваючы адпаведнікі паміж фактамі адной і другой мовы. У выніку адсутнасці неабходнай падрыхтоўкі такія адпаведнікі, як правіла, не зусім дакладныя або проста няправільныя. Умела выкарыстаны пераклад дазволіць ператварыць стыхійны, несвядомы перанос у свядомы, метадычна накіраваны. Менавіта пераклад можа быць дзейсным сродкам карэкцыі “змешанага” або “сумешчанага” двухмоўя, якое характэрна для жыхароў Беларусі. Метадычна правільна арганізаваная праца па перакладзе праз супастаўленне моў, праз акцэнтаванне ўвагі на тым своеасаблівым, што адрознівае адну мову ад другой, будзе садзейнічаць размежаванню дзвюх моўных сістэм у свядомасці іх носьбітаў, а таксама спрыяць фарміраванню аўтаномнага двухмоўя (паралельнае ўжыванне дзвюх моў).
Лінгвістычная аснова перакладу – параўнанне фактаў абедзвюх моў. Заняткі перакладу адкрываюць перад вучнямі новыя перспектывы, бо пры звычайным параўнанні моў пад увагу прымаецца прыналежнасць моўных адзінак да аднаго і таго ж аспекту ці ўзроўню моўнай сістэмы – фанетычнага, лексічнага, граматычнага і г. д. – пры ўмове іх пэўнага семантычнага адзінства. Пераклад дае магчымасць, па-першае, удакладніць, замацаваць і актывізаваць атрыманыя веды на функцыянальнай аснове, па-другое, параўноўваць рознаўзроўневыя факты і з’явы абедзвюх моў, што дазволіць глыбей асэнсаваць найбольш складаныя моўныя з’явы.
Каб умець перакладаць і карыстацца перакладам у працэсе суразмоўніцтва, веданне дзвюх (трох і больш) моў недастаткова. Неабходна ведаць яшчэ і заканамернасці перакладу, якія абумоўлены яго складанай і супярэчлівай прыродай, усведамляць патрабаванні, якія да яго ставяцца, ведаць прыёмы, якія дапамагаюць хутка і якасна перакласці, і многае іншае, чаму трэба вучыць. Уменне перакладаць само сабой не прыходзіць, як само не прыходзіць уменне чытаць, пісаць , правільна гаварыць. А гэта азначае, што ў працэсе навучання мовам трэба фарміраваць у школьнікаў і ўменне перакладаць.
Значыць, пераклад у сістэме моўнай адукацыі можа выступаць у дзвюх функцыях:
1) як сродак навучання мове, што дазваляе глыбей засвоіць мову на ўсіх яе ўзроўнях;
2) як сродак атрымання інфармацыі з тэкстаў, напісанных на іншай мове.
3) як мэта навучання – навучыць перакладаць і карыстацца перакладам у працэсе моўных зносін для забеспячэння сацыяльна-культурных патрэб, бо нават у межах адной дзяржавы пераклад – гэта неад’емны кампанент у сістэме камунікацыі.
2. Тыпалогія перакладаў
У навуковай літаратуры існуе мноства самых розных класіфікацый перакладу, зробленых на разнастайнай падставе. Аднак у залежнасці ад мэт і задач навучання беларускай мове ў школе можна выдзеліць наступныя віды перакладу.
Паводле формы падачы матэрыялу выдзяляюцца:
- пісьмовы пераклад (пісьмовы пераклад пісьмовага тэксту, пісьмовы пераклад вуснага тэксту, г. зн. так званы пераклад-дыктант)
- вусны пераклад (вусны пераклад пісьмовага тэксту, вусны пераклад вуснага тэксту).
Паводле жанрава-стылістычных асаблівасцей тэксту выдзяляецца:
- пераклад тэкстаў мастацкага, навуковага, публіцыстычнага, афіцыйна-дзелавога і гутарковага стыляў.
Паводле паўнаты перадачы зместу можна выдзеліць наступныя віды перакладу:
- поўны;
- няпоўны.
Няпоўны пераклад можа быць выбарачным, калі для перакладу прапаноўваецца ўрывак з тэксту. У старэйшых класах можна праводзіць і анатацыйны пераклад ці рэфератыўны, калі на аснове тэксту арыгінала на рускай мове вучні пішуць яго анатацыю або рэферат на беларускай мове.
Паводле адпаведнасці арыгіналу выдзяляюцца:
- адэкватны (раўнацэнны) пераклад;
- вольны пераклад, гэта так званы пераклад-пераказ, які часта практыкуецца ў школе, калі пасля знаёмства з тэкстам арыгінала на рускай мове вучні пераказваюць яго па беларуску.
3. Прыёмы перакладу
Усе прыёмы перакладу можна падзяліць на два віды: падстаноўкі і трансфармацыі.
Прыёмы перакладу, якія заснаваны на максімальна магчымым сэнсава-структурным паралелізме мовы арыгінала і мовы перакладу, называюць падстаноўкамі.
Прыёмы перакладу, якія выкарыстоўваюць адыход ад магчымага сэнсава-структурнага паралелізму тэксту арыгінала і перакладу, называюць трансфармацыямі.
З падстаноўкамі мы маем справу, калі перакладаем амаль слова ў слова, радок у радок, толькі падстаўляючы замест слоў і спалучэнняў адной мовы словы і спалучэнні іншай мовы, а пры трансфармацыях тэкст перакладу ў пэўнай ступені адрозніваецца ад тэксту арыгінала. Напрыклад:
- Наша Лида замечательный человек. Не правда ли? (А.Чехов. Дом с мезонином) – Наша Ліда цудоўны чалавек. Хіба не так? (Пер. М. Татура).
Тут першы сказ перакладзены з дапамогай падстановак, а пры перакладзе другога сказа выкарыстаны трансфармацыі.
Падзел прыёмаў перакладу на падстаноўкі і трансфармацыі заснаваны на наяўнасці (або адсутнасці) у абедзвюх мовах моўных паралеляў. Такія паралелі існуюць паміж любой парай моў, бо, калі б іх не было зусім, пераклад з адной мовы на іншую быў бы немагчымы.
Выяўленне ўзаемазамяняльных моўных адзінак на аснове тэкстаў арыгінала і перакладу дазваляе зразумець механізм перакладу і паказаць вучням, як дзейнічае гэты механізм.
Агульнасць паходжання ўсходнеславянскіх моў, блізкасць іх гістарычнага развіцця і ўзаемадзеянне на сучасным этапе абумовілі наяўнасць у беларускай і рускай мовах аднолькавых ці блізкіх слоў (слолвазлучэнняў, зваротаў).
Аналіз беларуска-рускіх узаемаперакладаў дазваляе выявіць наступныя самыя агульныя віды адпаведнасці: пастаянныя адпаведнікі (або эквіваленты), варыянтныя адпаведнікі і безэквівалентнасць.
1. Моўныя адзінкі ў мове арыгінала і перакладу маюць пастаянныя (сталыя) раўназначныя адпаведнікі (эквіваленты), якія звычайна не залежаць ад кантэксту.
Гэтыя адпаведнікі могуць цалкам супадаць па сваёй будове і значэнні, мець аднолькавае ці блізкае напісанне і вымаўленне (так званыя абсалютныя эквіваленты), яны узаемазамяняльныя ў любых кантэкстах: бел. галава – рус. голова, ехаць у горад – ехать в город. Такія лексемы, фраземы, сінтаксічныя адзінкі – агульнаславянскія ці агульнаўсходнеславянскія па паходжанні, яны маюць аднолькавыя (ці блізкія) гучанне і напісанне, граматычную форму, кампаненты, стылістычную афарбоўку, маюць аднолькавае значэнне.
За выключэннем адзінкавых формаў усе словы ў арыгінале і перакладзе супадаюць будовай і занчэннем, амаль супадае і іх напісанне (ці вымаўленне). Пры перакладзе звычайна не ўзнікае ніякіх складанасцей з названым тыпам адпаведнасці, бо ён патрабуе простай моўнай падстаноўкі.
Пастаянныя адпаведнікі (эквіваленты), супадаючы па значэнні і функцыі, могуць мець зусім іншы гукавы воблік (напісанне і вымаўленне): рус. строить – бел. будаваць; могуць супадаць па будове ( рус. рисовать карандашом – бел. маляваць алоўкам) ці адрознівацца прыназоўнікам (рус. выйти во двор – бел. выйці на двор), склонам (рус. благодарить кого-то – бел. дзякаваць некаму), склонам і прыназоўнікам ( рус. смеяться над чем-то – бел. смяяцца з нечага) і інш. Такія адпаведнікі цалкам ахопліваюць значэнне ўсяго слова ці выразу і ўзаемазамяняльныя ў любых кантэкстах.
Пастаянныя адпаведнікі (эквіваленты) могуць супадаць па значэнні, але адрознівацца стылістычнай, экспрэсіўнай афарбоўкай: рус. предоставить – бел. даць; изьявить – выказаць.
2. Моўныя адзінкі ў арыгінале і перакладзе маюць варыянтныя адпаведнікі, г. зн. такія адпаведнікі, якія ўстанаўліваюцца паміж словамі ці выразамі, калі ў мове перакладу для перадачы таго ці іншага значэння існуе некалькі варыянтаў і патрэбна выбраць адзін з іх.
Так, напрыклад, рускай лексеме коробка адпавядаюць у беларускай мове лексемы каробка, скрынка, пачак, скрыначка, бляшанка, кардонка. У залежнасці ад пэўнай маўленчай сітуацыі мы выбіраем адпаведнае слова.
Такі выбар можа быць нескладаным, калі кожны з адпаведнікаў цалкам ахоплівае значэнне ўсяго слова іншай мовы і супадае іх стылістычная афарбоўка: рус. затем – бел. затым, потым; зря – дарэмна, дарма.