3.3 Моўная сітуацыя ў беларускіх СМІ
Праблема мовы знаходзіць адлюстраванне ў беларускіх СМІ. У складаны час інтэграцыі з Расіяй нацыянальна свядомых беларусаў хвалюе тое, што мы можам згубіць свае нацыянальныя здабыткі, родную мовы і ў выніку апынуцца ў лагасферы хаця і блізкай, але чужой культуры. У беларускім перыядычным друку гучаць як лозунгі, як папярэджанні загалоўкі артыкулаў: З моваю ўваскрэсне Беларуь!” (Народная Воля, 2000. 29 студзеня), “Жыве і будзе жыць” (Народная Воля, 2000. 1 лютага), “Пакаранне за знявагу беларускай мовы” (Звязда, 2000, 17 лютага), “Родная мова – справа святая” (Народная Воля, 2000. 18 красавіка), “Адродзім беларускую мову і вернем нашыя адвечныя сімвалы” (Народная Воля, 2000. 21 красавіка), “Мы самі ранім мову” (Сітаратура і Мастацтва, 2000. 9 чэрвеня).
І разам з тым, паводле даных аддзела рэгістрацыі і ліцэнзавання, напрыклад, на 1 мая 1999 года ў Беларусі зарэгістравана 1036 перыядычных выданняў. На рускай мове выходзіць 306 выданняў, на беларускай – 417, на рускай і беларускай – 259, на беларускай і рускай – 201. На працягу першай паловы 2000 года газета “Рэспубліка” у кожным нумары змяшчае ў сярэднім 1-2 беларускамоўныя артыкулы (пры аб’ёме газеты ад 8 да 16 старонак), “Народная газета” – 6-7 артыкулаў (аб’ём ад 4 да 8 старонак), “Народная воля” – 18-19 артыкулаў (аб’ём – 4 старонкі). Як сведчыць аналіз выданняў, некаторыя з іх адносяцца да дзвюхмоўных, а фактычна, калі зыходзіць з кольуасці беларускамоўных публікацый, яны аднамоўныя.
Праблема мовы часцей асвятляецца на старонках апазіцыйных СМІ.
Шырока распаўсюджанае ў нашай рэспубліцы блізкароднаснае беларуска-рускае двухмоўе – гэта тая відавочная і ў пэўнай меры ўжо даследаваная вучонымі-лінгвістамі рэальнасць, што ўскладае на журналістаў беларускіх газет дадатковы, надзвычай адказны, пачэсны абавязак. Уласцівы гэтай прафесіі від моўнай дзейнасці, яе пісьмовы характар даюць журналісту магчымасць уласным моўным прыкладам істотна ўплываць на выпрацоўку сярод масавага чытача так званага семітрычнага білінгвізму, калі кожны яго носьбіт зможа найбольш эфектыўна ўжываць пры неабходнасці беларускую або рускюю мовы. Аднак, працуючы ва ўмовах білінгвізму, журналіст сам звеае яго ўплыў, і, як паказваюць назіранні, яму часам нялёгка даецца беспамылковае карыстанне мовай – у нашым выпадку беларускай.[53]
Аналіз мовы беларускіх газет сведчыць, што не так уж рэдка нашымі журналістамі не ўлічваецца эквівалентнасць рускіх і беларускіх слоў, іх семантычная і функцыянальна-стылістычная адпаведнасць, не распазнаюцца міжмоўныя амонімы і паронімы і г.д.
Напрыклад, слова “унесла” не з’яўляецца беларускім эквівалентам рускага “унесла”, хаця дзе-нідзе можна пабачыць памылковае выкарыстанне гэтага беларускага слова. Унесла (р) – адабрала (б). Унесла (б) – внесла (р).
Але найчасцей у газетных беларускамоўных тэкстах сустракаюцца словы, якія з’яўляюцца калькай з рускамоўных. І гэта здараецца пры наяўнасці ў беларускай мове “роднага”, невытворнага варыянта. Асабліва палюбіла словы рускамоўнага паходжання газета “Звязда”.
“Моладзь раз’ехалася, калі вёску аб’явілі забруджанай радыёнуклідамі” (Звязда, 13 красавіка, 2001). “Сімвал пакланення і шанавання прыгожай палавіны чалавецтва” (там жа). “Аптовая цана слоікаў з сокам ці пюрэ складае не болей як 100-130 рублёў” (там жа).
Падкрэсленым у гэтых прыкладах словам адпавядаюць уласнабеларускія эквіваленты: абвясцілі, палова, кошт.
І зусім ненарматыўным і неапраўданым з’яўляецца ўжыванне рускамоўных слоў у наступных прыкладах. “Вузаўская навука – на абароне дзяржаўных інтарэсаў” (Эканаміст, 29 верасня, 2000). “Краіна прыйшла да іх у стане глубокага эканамічнага крызісу” (Народная Воля, 12 чэрвеня, 2001.).
Складаная сітуацыя з беларускай мовай назіраецца і на радыё. Так, у 2002 годзе група вядомых дзеячаў музыкі і тэатру Беларусі звярнулася да міністра інфармацыі Беларусі Міхаіла Падгайнага з просьбай дапамагчы выратаваць нацыянальны радыёэфір “ад поўнага разбурэння”. Як зазначаецца ў звароце, “эфір змяніўся да непазнавальнасці”: не стала “цікавых, добра прадуманых і грунтоўна зробленых музычных праграм “Зорны дождж”, “Тэрра Гармонiя”, “Адвечная магiя музыкi”, “У свеце аперэты”, “Тэатральны дывертысмент”, “Музычныя скрыжалi”, “Музычная пошта”, дзіцячых праграм “Хатнiчак”, “Сцежка ў даўнiну”, “Дыялог над разгорнутай кнiгай”, “Хто ў доме гаспадар”, “Сам сабе доктар”, “Урокi жыцця”, праграм літаратурнай рэдакцыі “Акно ў свет”, “Невычэрпная скарбнiца слова”, “Неўміручае i надзённае”. Іх месца, гаворыцца ў звароце, занялі такія “бязглуздыя і бессэнсоўныя шоу”, як “Адкрытая пляцоўка”, “Мiкстура”, “Радыё-рынг”, “Зебра”, “Кампактная музыка”, “Гарачы шакалад”, “Чалавек-экстрым”, якія ідуць у жывым эфіры, прычым па-руску, “прымітыўныя па форме і невыразныя па сэнсу”, дзе ў якасці музычнага фону выкарыстоўваюцца “танныя англа-рускія музычныя кампазіцыі”. З эфіру “амаль цалкам зніклі класічная музыка, мастацкае слова і беларуская песня, перасталі гучаць радыёспектаклі, фондавыя перадачы, тэматычныя канцэрты”. “Сітуацыю, пры якой нацыянальнае радыё скочваецца да ўзроўню маладзёжнай тусоўкі і перастае выконваць функцыі сацыяльнага інстытуту, – гаворыцца ў канцы звароту, – мы лічым зняважлівай для беларускага народу і небяспечнай для дзяржавы і яе культуры. Зняважлівым лічым і тое, што ў канцы эфірнага часу нацыянальнае радыё перастала трансліраваць беларускі гімн! Ён, відаць, таксама “не ўпісаўся” ў новую канцэпцыю вяшчання”. Зварот да міністра падпісалі некалькі дзесяткаў музычных і тэатральных дзеячаў. Сярод іх – старэйшына беларускай музыкі кампазітар Анатоль Багатыроў, народныя артысты рэспублікі Генадзь Аўсянікаў, Лілія Давідовіч, Віктар Мазур, Арнольд Памазан, заслужаныя артысты рэспублікі Зоя Белахвосцікава, Аляксандр Падабед, Георгій Маляўскі, Герман Казлоў, Дзіна Іванова, прафесар Беларускай акадэміі музыкі Тамара Якіменка, кампазітар Галіна Гарэлава.[54]
На тэлебачанні сітуацыя выглядае не лепшым чынам. Вось што кажа знакаміты беларускі паэт Генадзь Бураўкін, які ў 1979–1990 гадах кіраваў Дзяржкамітэтам па тэлебачанню і радыёвяшчанню БССР, з нагоды узнікнення новага тэлеканала ў Беларусі. “Я не могу не задаться вопросом: что же будет представлять собой БТ-2? Если это будет только количественное увеличение тех программ, которые мы наблюдаем на Первом, зачем тогда на это тратить немалые государственные деньги? Там же все равно, как было заявлено, 51 процент акций будет принадлежать государству! Зачем оплачивать еще одного Козиятко, который неумело пытается подражать на экране российским обозревателям? Очень бы хотелось думать, что все будет по-другому, однако в это слабо верится, потому что государственная политика в отношении культуры — это политика абсолютно небелорусская, ненациональная. И когда мы убиваем, образно говоря, белорусскую культуру на одном телеканале, а теперь будем заниматься тем же на двух — это нельзя назвать хорошим делом. Примером такого отношения является создание Столичного телевидения. Ведь на СТВ ни одного белорусского слова не услышишь!”[55]
Сучаснае грамадства мае вострую патрэбу ў практычных рэкамендацыях па культуры валодання літаратурнай мовай – той, носьбітам якой яно (грамадства) з’яўляецца. Але беларускія СМІ, у прыватнасці радыё і тэлебачанне спарадзілі камунікатыўныя акты, удзельнікамі якіх выступаюць носьбіты розных соў: журналіст – беларускамоўная асоба (гэта ў лепшым выпадку), яго суразмоўца – орускамоўны. Такая структура моўных зносінаў не можа не адбіцца на іх выніковасць і эфектыўнасць. У працэсе адначасовага дзвюхмоўнага камунікатыўнага ак ту вырысоўваецца спецыфічны тып моўнай асобы, характэрны для беларускага соцыўму, – “гібрыдны”.[56]
Як бачым, моўная сітуацыя на Беларусі надзвычай складаная. Адбываецца вялікі ўплыў на яе з боку расейскай мовы. І гэта вельмі ярка адбіваецца на беларускіх СМІ.
3.4 Выданне кніг у Беларусі па-беларуску
Наша кнігавыдавецкая справа зрабіла рашучы паварот да дэмакратыі, гуманізму, беларускасці. Аднак перашкодай тут можна лічыць як мінімум матэрыяльны бок справы – недахоп папяровых рэсурсаў, нізкая якасць паліграфіі, адсутнасць у дзяржаўных выдавецтваў дастатковых сродкаў.