Ф.Скарына ўводзіў у тэксты спрадвечнабеларускія словы тыпу ужитокъ, господаръ, помста, смуток, обецати, пригожий і многія іншыя, а таксама многія граматычныя рысы жывой беларускай мовы: канчатак -у (-ю) у форме Р.скл. назоўнікаў мужчынскага роду, -ого (-его) прыметнікаў і іншыя. Гэтым Ф.Скарына падсвядома імкнуўся да прызнання яго роднай мовы ў якасці літаратурнай, дзяржаўнай, здольнай выконваць разнастайныя функцыі ў грамадстве. Гэты накірунак, намечаны Ф.Скарынам, знайшоў свой далейшы працяг у дзейнасці яго паслядоўнікаў – С.Буднага, В.Цяпінскага, Л.Зізанія, М.Сматрыцкага і іншых, у тым ліку ананімных дзеячоў другой паловы ХVІ – ХVІІ стст., якія поўнасцю перайшлі на беларускую мову.
Значнай лексікаграфічнай працай неабходна прызнаць і глосы Васіля Цяпінскага, пададзеныя ў Евангеллі (пач. 70-х гг. ХVІ ст.). Гэтыя глосы разнастайныя паводле формы і зместу. Найчасцей сустракаюцца глосы, у якіх паясняецца сэнс невядомых на той час слоў і выразаў. Многія глосы маюць этымалагічны характар – у іх змяшчаюцца звесткі пра паходжанне слоў, пазначана, з якой мовы прыйшло пэўнае слова, і іншае.
Адной з першых ва ўсходніх славян спроб стварэння тлумачальна-перакладнога слоўніка з’яўляецца рукапісны “Лексисъ съ толкованіемъ словенскіх мовъ просто” (другая палова ХVІ ст.). Зверка слоўніка з тэкстамі тагачасных выданняў, і перш за ўсё Астрожскай Бібліі І.Фёдарава (1581 г.), дае важкія аргументы, якія дазваляюць замацаваць за Іванам Фёдаравым аўтарства “Лексиса съ толкованіемъ словенскіх мовъ просто”. “Лексисъ...” змясціў 897 слоў, з іх 776 слоў былі перакладзены з царкоўнаславянскай мовы на жывую гаворку. Старажытнабеларускімі лексічнымі адпаведнікамі тлумачыліся таксама запазычанні з грэчаскай, лацінскай і іншых моў. “Лексисъ...” – адзін з самых ранніх помнікаў старажытнай беларускай лексікаграфіі, які меў на мэце не толькі садзейнічаць вывучэнню царкоўнаславянскай мовы, але і далучаць вучняў брацкіх школ да простай народнай мовы.
У 1596 годзе ў Вільні Лаўрэнцій Зізаній выдаў асобны слоўнік – “Лексис, сиречь речения, въкратъце събраньны и из словенскаго языка на простый рускій діялектъ истолъкованы”. Гэта асобная друкаваная лексікаграфічная праца тлумачальна-перакладнога тыпу, дзе незразумелыя царкоўна-славянскія словы растлумачаны пры дапамозе агульнаўжывальнай старабеларускай лексікі.
У рэестравай частцы слоўніка 1061 слова, у тлумачальнай – больш за 2 тыс. слоў. Рэестравыя словы размешчаны ў алфавітным парадку. Значная большасць слоў адносіцца да кніжнай лексікі (напр., ангел, апостолъ, храмъ). Сустракаюцца таксама словы, якія ўваходзяць у розныя тэматычныя групы царкоўнаславянскай лексікі, бытавая лексіка, а таксама спецыяльная, тэрміналагічная, назвы шматлікіх абстрактных паняццяў. У сваім слоўніку Л. Зізаній замацаваў многія ўласнабеларускія словы (лазня, глупство, населникъ, порада). Добра ведаючы народную гаворку, Л.Зізаній нярэдка ўводзіў у слоўнік шматлікія беларускія сінонімы (врач – лекар, доктар; ярость – сердитость, запальчивость; гибель – утрата, погибель). У “Лексисе...” пераважаюць нейтральныя словы, аднак сустракаюцца і эмацыянальна-вобразныя, стылістычна афарбаваныя (истуканъ – вылітый болъванъ). “Лексис...” меў для свайго часу вялікае практычнае значэнне: тагачасныя пісьменнікі мелі багаты матэрыял для выбару патрэбнага слова – кніжнага або жывога народнага.
У ХVІІ ст. слоўнікавую справу працягваў Памбва Бярында. Яго слоўнік “Лексіконъ славеноросскій и имен тлъкованіе” быў выд8адзены ў 1627 годзе ў Кіеве, а потым перавыдадзены ў 1653(8?) у друкарні Куцеінскага манастыра пад Оршай. Сваю працу П.Бярында ствараў 30 гадоў у неспрыяльных умовах. П.Бярында поўнасцю выкарыстаў “Лексис...” Л.Зізанія, а таксама матэрыялы іншых тагачасных слоўнікаў.
У “Лексіконе...” каля 7 тыс. рэестравых слоў, з іх каля 5 тыс. – агульнаўжывальныя, каля 2 тыс. – уласныя назвы. Часцей рэестравыя словы тлумачацца адным словам (лествица – драбина, агница – авечка), але нарэдка сустракаюцца і сінанімічныя рады для тлумачэння рэестравых слоў (баснь – казка, байка, вымысел). Ёсць у слоўніку і разгорнутыя тлумачэнні рэестравых слоў (коха – мурашникъ, в котором мурашки живутъ). Сустракаюцца ў слоўніку каментарыі этымалагічнага характару, але ў некаторых выпадках П. Бярында этымалогію падаваў памылкова.
Патрэбнасць, папулярнасць слоўніка, а таксама той факт, што праз некаторы час яго ўжо цяжка было дзе-небудзь знайсці або купіць, сталі прычынай перавыдання слоўніка. У другім выданні некаторыя незразумелыя ўкраінізмы былі заменены беларускімі словамі, але ўвогуле слоўнік быў перавыдадзены без істотных змен.
“Лексікон...” П.Бярынды выяўляў багацці царкоўнаславянскай мовы, а таксама шырока дэманстраваў лексічныя сродкі жывой народнай гаворкі. Тым самым слоўнік спрыяў папулярызацыі царкоўнаславянскай мовы, а таксама знаёмству з фактамі беларускай мовы.
Адной з аўтарытэтных сярод расійскіх лексікографаў прац, разам з “Лексисам съ толкованіемъ словенскіх мовъ просто” і “Лексісам... Л.Зізанія, была “Сіноніма славенаросская” – тлумачальна-перакладны лексікон ХVІІ стагоддзя. У яго рэестравай частцы, якая змяшчае каля 5 тыс. сінанімічна-тлумачальных радоў, пераважае старажытная беларуская лексіка, якая перакладаецца на старажытнарускую мову. Гэты слоўнік – самы апошні помнік пісьменства часоў беларуска-ўкраінскай этнічнай супольнасці.
Такім чынам, “Лексис...” Л.Зізанія, “Лексікон...” П.Бярынды, а таксама іншыя лексікаграфічныя працы старажытнай пары спрыялі таму, што беларуская, украінская, руская і царкоўнаславянская лексіка станавіліся раўнапраўнымі. А гэта садзейнічала таму, што літаратурная мова паступова страчвала стараславянскія архаічныя элементы і ўсё больш убірала ў сябе словы жывой народнай гаворкі.
Своеасаблівым шматмоўным слоўнікам старажытнай пары можна лічыць “Сентэнцыі, неабходныя ў грамадскім жыцці” Ліцынія Намыслоўскага. Ліцыній Намыслоўскі паходзіў з сілезскага горада Намыслаў. Вучыўся ў Ягелонскім універсітэце ў Кракаве. У 1585 г. быў прызначаны рэктарам арыянскай школы ў Іўі, заснаванай паплечнікамі С.Буднага, з 1593 г. – прапаведнік абшчыны арыян у Навагрудку. Сваю асветніцкую дзейнасць Л.Намыслоўскі прысвяціў барацьбе за здзяйсненне ідэй левага рацыяналістычнага крыла Рэфармацыі, якое на Беларусі ўзначальваў С.Будны. Светапоглядную пазіцыю Л.Намыслоўскага, заснаваную па прынцыпе дэізму, адлюстроўвае яго вусная і пісьмовая палеміка з іезуітамі і кальвіністамі. У 1615 г. за атэістычныя погляды Навагрудскі сінод адлучыў Л.Намыслоўскага ад сацыніянскай абшчыны.
Л.Намыслоўскі – адзін з пачынальнікаў свецкай адукацыі на Беларусі. Працуючы ў Іўеўскай школе, ён напісаў падручнік па логіцы пад назвай “Дапаможнік для авалодання вучэннем Арытоцеля” і надрукаваў яго ў Лоску ў 1586 г. на лацінскай мове. У гэтай кнізе шмат лагічных разважанняў, у якіх крытыкаваліся асноўная догмы хрысціянскай рэлігіі. У 1589 г. у Лоскім друкарскім двары выдадзены другі вучэбны дапаможнік Л.Намыслоўскага “Сентэнцыі, неабходныя ў грамадскім жыцці” – адзіны ў сваім родзе зборнік маралізатарскіх выказванняў, часткова арыгінальных думак, часткова запазычаных з іншых лірататурных крыніц і апрацаваных у вершаванай форме. Гэту кнігу можна лічыць першым падручнікам жывых замежных моў у тагачаснай Беларусі, таму што тут чаргаваліся розныя, але аналагічныя паводле зместу выказванні на лацінскай, польскай і нямецкай мовах. У кнізе 255 вершаваных павучанняў трох тыпаў, вытрыманых у духу Адраджэння. Лацінская частка набрана антыквай (лацінскі шрыфт прамавугольнай вуглаватай формы), польская частка – гатычным шрыфтам, нямецкая – курсівам. У 110 павучаннях ёсць спасылкі на крыніцы (псалмы, прытчы, Кнігу прарокаў, Евангелле і інш.). Увогуле ж сентэнцыі, вершаваныя Л.Намыслоўскім, арыгінальныя і не маюць аналогій у працах тагачасных еўрапейскіх паэтаў. Спецыяльныя сентэнцыі Л. Намыслоўскі прысвяціў такім маральным вартасцям і заганам, як паслухмянасць, непакой, памяркоўнасць, вытрымка, п’янства, помста, мудрасць і інш. Для ўсіх выслоўяў характэрны розныя адценні адной і той жа думкі на лацінскай, нямецкай і польскай мовах, што яшчэ шырэй раскрывае абрысы задумы аўтара, яго поглядаў і высноў. Спадчына Л. Намыслоўскага і сёння мае філасофскае, маральнае і літаратурна-мастацкае значэнне.
Рукапісныя і друкаваныя граматыкі, слоўнікі і буквары ХVІ – ХVІІстст. сведчаць пра высокі ўзровень філалагічнай навукі на Беларусі. Яны аказвалі ўздзеянне на старабеларускае пісьменства з боку уніфікацыі і стандартызацыі літаратурных норм, садзейнічалі вывучэнню і апісанню семантыкі слоў, уводзілі ў навуковы ўжытак народна-размоўныя формы.
У Вялікім Княстве Літоўскім беларуская мова была дзяржаўнай. Аднак з ХVІІ ст. на беларускіх землях паступова пашыраецца польска-лацінскае пісьменства, ствараюцца неспрыяльныя ўмовы для развіцця беларускай мовы, якая з прыняццем у 1696 годзе сеймам Рэчы Паспалітай пастановы аб забароне афіцыйнага карыстання ею застаецца толькі ў вусным маўленні народа.
Новы этап у вывучэнні беларускай мовы пачынаецца з ХІХ стагоддзя, калі ў тагачасным грамадстве ўзрасла цікавасць да этнаграфіі беларускага народа і яго дыялектаў.
Тэма:Развіццё мовазнаўчай думкі ў ХІХ ст. Зараджэнне параўнальна - гістарычнага мовазнаўства
У канцы ХVІІІ – пачатку ХІХ ст. у Еўропе развіваюцца параўнальныя прыродазнаўчыя дысцыпліны, назіраецца росквіт розных жывых літаратурных моў, актывізуецца стварэнне перакладных слоўнікаў; была адкрыта старажытнаіндыйская мова санскрыт, актыўна вялася практычная работа па напісанні граматык і слоўнікаў розных моў. Усё гэта з’явілася перадумовамі для ўзнікнення параўнальна-гістарычнага мовазнаўства (кампарытывістыкі).