Асаблівасці выяўлення агульных і спецыфічных адметнасцяў фразем некалькіх моў непасрэдна звязаны з агульнасцю і спецыфічнасцю іх семантычнай матывацыі, унутранай формы, вобразнай асновы. Не гледзячы на тое, што значная колькасць беларускіх, рускіх і польскіх фразеалагізмаў узыходзяць да адных і тых жа вытокаў, многія фраземы значна адрозніваюцца па матывацыйных якасцях [4; 68].
Індывідуальная сістэма фразеалагічных адзінак уяўляе адну з найбольш спецыфічных уласцівасцяў кожнай славянскай мовы, дзе адзначаецца мноства выразаў, якім няма эквівалентных адпаведнікаў у суседніх роднасных мовах (параўнаем: бел. на ласкавым хлебе быць выскачыць як піліп з канапель, дацца ў знакі і іншыя, рус. сидеть на шее, сказать невпопад, сидеть в печенках). Пэўная частка беларускіх фразеалагізмаў мае ў сваім складзе лексічныя кампаненты з забытай, выветранай семантыкай, такія кампанеты называюцца некрацізмамі, і як самастойныя адзінкі не выкарыстоўваюцца не толькі ў іншых славянскіх мовах, але і ў самой беларускай мове.
Глава 2. Фразеалагізмы з лексічным кампанентам “зямля” ў рускай, беларускай і польскай мовах
2.1 Этымалогія фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”
Сярод сабраных намі фразеалагізмаў з адзначаным кампанентам, сустракаюцца як агульнаславянскія (адзначаюцца ў беларускай, польскай і рускай мовах), так і ўласнамоўныя фразеалагічныя адзінкі.
Адзначаны наступныя агульнаславянскія фразеалагізмы:
- Зямля гарыць пад нагамі – земля горит под ногами – ziemia (grunt) palisie pod nogami – хто-небудзь знаходзіцца у небяспечным, пагрозлівым становішчы;
- Як зямля носіць – как еще земля держит – jak ziemia nosi – як магчыма чыё-небудзь існаванне, жыццё.
У групе агульнаславянскіх варта вылучыць агульнаўсходнеславянскія фразеалагічныя адзінкі (такія адзінкі, якія зафіксаваны ў фразелогіі як рускай, так і беларускай моў). Так, названая група прадстаўлена адносна невялікай колькасцю фразем:
- З-пад зямлі (из-под земли) – пры любых абставінах, умовах, любым спосабам, абавязкова;
- За трыдзевяць зямель (за тридевять земель) – вельмі далёка быць (жыць, знаходзіцца, ехаць, трапіць);
- Як зямля носіць (как еще земля держит) – як магчыма чыё-небудзь існаванне, жыццё;
- Зямля пухам (земля пухом) – выказванне ў адносінах да нябожчыка – добрая памяць пра яго;
Большасць фразем дадзенай групы супадаюць па сваіх лексічных значэннях у двух мовах. Аднак, зафіксаваны фразеалагізм, які абсалютна аднолькава гучыць у рускай і беларускай мовах, аднак значэнні дадзенай фраземы разыходзяцца:
Зямля гарыць пад нагамі - хто-небудзь знаходзіцца ў небяспечным, пагрозлівым становішчы;
Земля горит под ногами – 1. Очень быстро, стремительно убегать; 2. О кипучей деятельности; 3. О возмездии за совершенное преступление.
Можна заўважыць, што, акрамя таго, што значэнні фразеалагізмаў у двух мовах розныя, яны яшчэ не супадаюць па колькасці: у беларускай мове названы фразеалагізм мае толькі адно значэнне, у сваю чаргу ў рускай мове ён мнагазначны і мае тры значэнні.
Найбольш значнай у колькасным плане з’яўляецца група ўласнабеларускіх фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”. Так, намі зафіксавана 31 адзінка фразем такога плану. Паколькі фразеалагічныя адзінкі ўнікальныя, гэта значыць не фіксуюцца ў ішых мовах, варта прыводзіць іх з лексічнымі значэннямі:
Праваліцца скрозь зямлю – хутчэй схавацца, знікнуць з-за сораму, няёмкасці;
Сысці ў зямлю – памерці;
Хоць скрозь зямлю праваліся – вельмі сорамна, няёмка;
Хоць жывы ў зямлю лезь – выказванне безнадзейнас ці, немагчымасці што-небудзь зрабіць, каб выйсці з крайне цяжкага становішча;
Як скрозь зямлю праваліўся – нечакана прапаў, знік, так, што не знойдзеш;
Калом зямля – 1. Ужываецца ў адносінах да нябожчыка як выказванне дрэннай памяці пра яго; 2. Ужываецца як праклён подламу, шкоднаму чалавеку, як пажаданне хутчэйшай смерці каму-небудзь;
Зямля ненаедная (ненаежная) – вельмі прагны і скупы чалавек;
Нюхаць зямлю – падць, прыціснуўшыся да зямлі;
Зямлю грызці – 1. Прыкладаць усе намаганні, каб ажыццявіць што-небудзь; 2. Клятвенна абяцаць што-небудзь; 3. Затаіўшы злосць, ледзьве стрымліваць свае пачуцці;
Зямля (глеба) выплывае (уцякае) з-пад ног - у каго-небудзь траціцца ўпэўненасць у сваіх сілах, чыё-небудзь становішча аказваецца хісткім, нетрывалым;
Мераць зямлю – хадзіць пехатой на вялікія адлегласці;
Зямля пухам – у адносінах да нябожчыка як выказванне добрай памяці пра яго;
Абяцаная зямля – месца, куды хто-небудзь вельмі імкнецца трапіць;
Зямля папляла з-пад ног – хто-небудзь пачынае траціць упэўненасць у сваіх сілах, у трываласці свайго службовага становішча;
Каб зямля не насіла – выказванне абурэння і пажаданне смерці каму-небудзь;
Гнаць у зямлю – даводзіць да смерці;
Схаваць у сырой зямлі- быць мёртвым, пахаваным;
Як з-пад зямлі вырас – зусім нечакана раптоўна з’явіўся;
Лажыцца ў зямельку – паміраць;
Сціраць з твару зямлі – 1. Жорстка рапраўляцца з кім-небудзь, знішчаць каго-небудзь; 2. Поўнасцю знішчаць, разбураць дашчэнту; 3. Рашуча выкараняць тое, што перашкаджае;
Парыць зямлю (зямельку) – быць мёртвым, пахаваным;
Парыць у зямлі (зямельцы) косці – быць мёртвым, пахаваным;
Змяшаць з зямлёй – забіваць, знішчаць;
Мяшаць з зямлёй – поўнасцю разбураць, знішчаць дашчэнту, ператвараць у руіны;
Зямлёй пахнуць –дажываць сваё жыццё, быць блізкім да смерці. Звычайна пра хворага ці старого чалавека.
Зраўняць з зямлёй – поўнасцю разбурыць, знішчыць дашчэнту;
Вісець паміж небам і зямлёй – знаходзіцца ў хісткім, няпэўным становішчы;
Бачыць на тры сажні пад зямлёй – вызначацца вялікай праніклівасцю, прадпрымальнасцю;
Ажаніцца з сырой зямлёй – памерці, загінуць;
Пуп зямлі – самы важны, самы галоўны, лепшы за ўсіх;
На край зямлі- вельмі далёка;
Ляжаць у сырой зямлі – быць мёрвым, пахаваным;
Зямлі не чуць пад сабой – 1. Вельмі хутка бегчы; 2. Вельмі стаміцца ад хады, бегу, працы; 3. Моцна радавацца, быць у захапленні;.
Ад зямлі адарвацца і неба не дастаць – прагадаць у жыцці, адыйшоўшы ад свайго, пывычнага і не прымкнуўшы да чужога;
Аддаць зямлі – (кніжн., узнёсл.) – пахаваць;
Зямны рай – незвычайна прыгожая мясціна, дзе можна шчасліва і бесклапотна жыць;
Як зямля п’яны – вельмі моцна, празмерна;
Як неба і зямля – “адрозніваюцца” – вельмі моцна, рэзка адрозніваецца хто-небудзь, што-небудзь ад чаго-небудзь; 2. Поўная процілегласць;
Хадзіць як пад зямлёй – моцна ўсхваляваны, у стане разгубленасці, роспачы, адчаю;
Пад зямлёй знайсці – у любым выпадку, усюды, дзе б ні аказаўся хто-небудзь, што-небудзь;
Ад зямлі не адрос – вельмі нізкага росту, малы.
Адносна невялікай па колькасці з’яўляцца група фразеалагізмаў, якія зафіксаваны выключна ў рускай мове. Так, у нашай картатэцы знайшлі адлюстраванне наступныя прыклады фразем названай групы:
От земли – тот, кто занимается сельским хозяйством;
Большая земля – в осажденном Ленинграде так называли всю советскую землю, расположенную за Ладожским озером;
Под землей – где угодно;
Упасть с неба на землю – освободиться от иллюзий, приходить к правильному восприятию;
Земля держится – о сильном достойном человеке;
Твердая земля – суша;
Обетованная земля – предмет страстных желаний, устремлений, надежд;
Итальянская земля – материал для рисования, применяемый графиками.
Характэрнай толькі для польскай мовы з’яўляецца невялікая група фразеалагізмаў:
- miec grunt pod nogami
- badac grunt pod nogami
Такім чынам, у нашай картатэцы зафіксаваны адносна невялікія па колькасці групы фразеалагізмаў з лексічным кампанентам “зямля” агульнаславянскіх і агульнаўсходнеславянскіх па сваім паходжанні. Абедзве гэты ягрупы складаюць 8,8% ад агульнай колькасці сабраных фразеалагічных адзінак.
Нязначнай таксама з’яўляецца група фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”, якая характэрна выключна для польскай мовы.
Каля 11% складае група фразеалагізмаў, што ўжываюцца толькі ў рускай мове (8 адзінак).
Найбольшай з’яўляецца група фразеалагізмаў з лексічным кампанентам “зямля”, сабраных на базе слоўнікаў беларускай мовы.
2.2 Семантычная характарыстыка фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”
У залежнасці ад лексічных значэнняў, усе сабраныя намі фразеалагізмы можна сгрупаваць у розныя тэматычныя групы. Найбольш прадстаўленай з’яўляецца група фразеалагізмаў, якая мае абагуленае лексічнае значэнне “Жыццё і смерць чалавека”. Трэба таксама звярнуць увагу на такі факт, што дадзеная група фразеалагізмаў, дзе паняцце зямлі непасрэдна і лагічна звязваецца з пахаваннем, смерцю чалавека. Дадзеную групу прадстаўляюць 13 фразеалагічных адзінак, што складае 19,1% ад агульнай колькасці зафіксаваных фразем.
Так, названую групу прадстаўляюць наступныя фраземы з рускай, беларускай і польскай моў:
Сысці ў зямлю;
Lezec w ziemi;
Spac pod ziemia;
Спаць у сырой зямлі;
Лажыцца ў зямельку;
Парыць зямельку;
Парыць у зямлі косці;
Ажаніцца з сырой зямлёй;
Аддаць зямлі;
Ляжаць у сырой зямлі.
Да адзначанай тэматычнай групы фразеалагізмаў можна аднесці і фраземы, што таксама маюць агульнае лексічнае значэнне “памерці, быць мёртвым”, але адрозніваюцца адценнямі значэнняў. Так, вылучаецца падгрупа, якая абагулена прадстаўляе рознага рода выказванні пра нябожчыка, а таксама праклёны чалавеку, ворагу:
Зямля пухам (земля пухом);
Калом зямля;
Каб зямля не насіла;