Аднак, наступ польскасьці не задавальняўся палянізацыей праваслаўнай царквы, а імкнуўся яе зьменшыць, для павялічэньня каталіцкага стану. Адначасна з ліквідацыйным пагромам праваслаўнай царквы бальшавікамі на Усходняй Беларусі, сугучна распачаўся ў 1937-38 г. масавы пагром і вынішчаньне палякамі праваслаўных цэркваў у Заходняй Беларусі і Украіне ў паветах сумежных з этнаграфічнай Полыпчай; гэтыя пагромы пашырыліся на многія іншыя мясцовасьці Заходняй Беларусі і Украіны.
На Падляшшы і Холмшчьгае праваслаўныя адбудавалі сваё царкоўнае жыцьцё за 20 год па польскіх пагромах; аднак, ў 1938 г. ізноў было запёрта і запячатана палякамі 23 праваслаўныя цэрквы. Да 18 ліпеня ў 1938 г. было запёрта збурана або спалена 108 цэр-кваў, а наагул зьнішчана 150 праваслаўных цэркваў. Адбіраліся і нішчыліся цэрквы ня толькі раней адабраныя ад вуніятаў і адданыя праваслаўным праз расейскі царскі ўрад, але і зусім новазбудаваныя цэрквы. У Люблінскім павеце ў чэрвені і ліпені 1938 г. бурэньні праваслаўных цэркваў адбываліся па загаду паветавага старасты.
У павеце Белай Падляшскай зьнішчана цэрквы ў мясцовасьцях, як ніжэй: Белая Падляшская - сабор з 1582 г. перароблены на касьцёл, а царква з 1929 г. збураная; Загарава - царква з 1909 г. збураная, як і 5 капліц; Міжлесьсе - царква з 1907 г. збураная; Кіявец - 2 царквы: з 1902 г. і 1936 г. збураныя; Кодань - царква з 1596 г. пераробленая на касьцёл, а другая царква збураная; цэрквы ў Канстантынаве, Кастамалотах і Забалацьці - збураныя. Цэрквы ў Белай Падляшскай, Кіяўцы, Кодані і Кастамалотах былі збудаваныя ўжо па 1-й Сусьветаай Вайне, за польскага панаваньня, аднак польскі ўрад збурыў іх.
У мястэчку Канстантынаве, Бельскага павету, на могілках бы-ла праваслаўная капліца, якую палякі зруйназалі 13 ліпеня 1938 г. Мясцовая ўлада спачатку запрапанавала зруйнаваць яе мясцовай жы-Доўскай пажарнай камандзе, але тая адмовілася. Тады палякі самі кінуліся на царкву, секлі яе, разцягвалі так, што на ўратаваных абразох захаваліся сьляды ад сякераў.
У вёсцы Міжлесьсі, Бельскага павету, царква зьнішчана 14 лі-пеня 1938 г. Аб бядзе прыхаджане прыпушчалі раней, бо папярэдня палякі разбурылі царкву па суседзтву ў Загараве. Найкаштаўнейшыя царкоўныя рэчы загадзя былі схаваныя, а з 13 на 14 ліпеня народ усю ноч прабыў у царкве ў плачы і малітвах. Раніцай аб 7 гадзіне прыехала 8 грузавікоў паліцыі і палякаў работнікаў. Паліцыя разганяла народ гумовымі палкамі і густа абкружыла царкву. Войт пачаў шукаць сьвятара, які схаваўся ў суседнім сяле. Работнікі пачалі зьдзіраць страху, ламаць і выкідаць абразы і іканастас. Каля 12 гадзіны ськінулі вялікі купал, па чым расьпілавалі згары данізу сьцены царквы і разьдзёрлі іх лінамі. Каля 3-й гадзіны ўначы каінава работа палякоў была скончаная, па чым паліцыя і работнікі ад'ехалі.
Бурэньне цэркваў адбывалася па загаду паветавых старастаў пры ўдзеле ўзброенай паліцыі. Цынізм польскай акупацыйнай улады пасунуўся да таго, што мясцовае праваслаўнае жыхарства змушалася аплочваць за бурэньне сваіх цэркваў палякамі, што часта станавіла болып за 1,000 злотых.
У Маладэчне на мейсцы ранейшай царквы стаяла праваслаўная капліца, да якой адбываліся крэоныя ходы, што надавала мястэчку праваслаўны і беларускі, а не каталіцкі і польскі характар. Палякі хацелі адабраць гэту капліцу шляхам каталіцкай працэсыі, якая ў вызначаны дзень мела адслужыць пад капліцай каталіцкае багаслужэньне. Даведаўшыся аб гэтым група беларускіх сялян, якія прывязьлі прадаваць дровы, разьмясьцілася каля капліцы з паленамі ў руках заяўляючы, што будуць біцца ў абароне капліцы. Тады працэсыя абмінула капліцу. Аднак, у 1938 г. гэта капліца была ўначы ўзарвана дынамітам пад кіраўніцтвам польскага вайсковага ксяндза Завадзкага.
У Вільні ў гэтым часе палякі адабралі рэшту забудаваньняў сьв. Траецкага манастыра з царквой. Старавінная Пятніцкая царква, у якой адпраўлялі багаслужэньні беларусы, была так сама адабраная палякамі і стаяла запёртая бяз ужытку.
У вёсцы Мамаі, Дзісьненскага павету, была адна сямья каталікоў, а рэшта каля 600 жыхароў былі праваслаўныя. Там была праваслаўная царква. У 1938 г. ксёндз з Глыбокага арганізаваў палякаў для адабраньня гэтай царквы. Польская каталіцкая працэсыя прыйшла да царквы і паставіла каля яе каталіцкі крыж, калі надбеглі мясцовыя праваслаўныя і распачалася бойка, у якой праваслаўныя абаранілі царкву. Да пастаўленага крыжа праваслаўныя прыбілі пярэчкі, прыдаючы яму праваслаўны характар. Палякі адарвалі пярэчкі ад крыжа. Пазьней праваслаўныя прыкруцілі шрубамі жалезныя пярэчкі да крыжа. Аднак, палякі арганізавалі вялізную працэсыю і ўначы ўварваліся ў царкву, забіраючы яе гвалтам. Агулам у Глыбоцкім павеце ў гэту пару ад праваслаўных было адабрана палякамі каля 15 цэркваў; частка іх была пераробленая на касьцёлы, а іншыя былі пазамыканыя і стаялі парожнымі.
У вёсцы Дуброве, каля Радашкавіч, была праваслаўная царква. На распарцэляваныя па суседзтву землі былі паселеныя польскія каляністыя і раскватэраваныя вайсковыя аддзелы КОП-у. Ксяндзу Врублеўскаму было загадана адабраць гвалтам праваслаўную царкву ў Дуброве і адчыніць там каталіцкі касьцёл. Арганізаваўшы баёўку палякаў каталікоў кс. Врублеўскі ўварваўся ў незамкнёную царкву і распачаў у ей каталіцкае багаслужэньне. Нібы прыпадкова побач царквы адбывалася збройная муштра жаўнераў КОП-у, якія зараз-жа прыбылі ў царкву і былі першымі слухачамі каталіцкай мшы ў праваслаўнай царкве, гдзе наступна была адчынена каталіцкая парафія. Ксяндзу Врублеўскаму было загадана нагаворваць праваслаўных на прыняцьце вуніі. На урачыстых багаслужэньнях у новай парафіі прапаведваў пабеларуску іезуіт усходняга абраду.
Беластоцкі стараста забараніў праваслаўным закончыць рэмонт і распачаць багаслужэньні ў тамтэйшым праваслаўным саборы, матывуючы гэта вымаганьнямі "бясьпекі з тэхнічнага боку", хаця сабор быў зусім нядаўна і вельмі салідна пабудаваны.
На праваслаўны сабор у Горадні палякі зрабілі напад, апанавалі яго і не зьвярнулі праваслаўным. Падобна была адабраная царква ў Рубяжэвічах.
Душой гэтых нападаў і пагромаў праваслаўных цэркваў быў паляк, пінскі біскуп Букраба.
У прыгранічных мясцовасьцях польскія вайсковыя пляцоўкі КОП-у гвалтам і тэррорам наварочвалі праваслаўных на каталіцтва і прасьледвалі па свойму праваслаўных. У Радашкавічах, Вялейскага павету, у 1937 г., падчас вялікоднай службы ў царкве, польскія вайскоўцы КОП-у, з камандзёрам Ціхонскім на чале, сьпілавалі праваслаўны крыж-памятнік на Ільлінскай горцы і спалілі яго. У хуткім часе у сям'і Ціхонскага сталася бяда - яго малы сын уваліўся ў варатак і абварыўся на сьмерць; сярод народу хадзілі чуткі, што гэта ёсьць кара Божая за зьдзек над праваслаўнымі.
3 боку праваслаўных палякаў япіскапаў Саввы і Мацея ня было супраціву акцыі пагромаў праваслаўных цэркваў палякамі, а наадварот - былі ўзгадняньні. Яп. Савва падпісваў акты аб "няпрыдатнасьці" цэркваў з тэхнічнага боку, якія наступна палякі руйнавалі.
Ужо у апошнія тыдні існаваньня Польшчы, калі Гітлер зажадаў далучэньня да Нямеччыны вольнага гораду Данцыгу і Паморскага "калідору" ад Польшчы, то польскі сойм не знайшоў іншага сродка на вялізную небясьпеку для дзяржавы, як пастанавіў асыгнаваць некалькі міліёнаў злотых на ўзмацненьне каталіцкай акцыі на Заходняй Беларусі і Украіне. Так, ужо гінучы, палякі хацелі дабіваць беларускасьць Заходняй Беларусі польскім каталіцтавам.
Польская антыбеларуская палітыка ў цэлым абсягу і полёнізацыя праваслаўнай царквы, - ня зьнішчылі беларускай нацыянальнай сьведамасьці ў народзе і не зацёрлі беларускага характару праваслаўя ў верніках.
Палякі дэнацыяналізавалі і іншыя меншасьці на Беларусі, як украінцаў і жыдоў. Напр., з часоў пагромаў жыдоў эндэкамі, многія інтэлігэнты жыды сталі падаваць сваю нацыянальнасьць, як польскую, майсеевага веравызнаньня.
У гэтым пэрыодзе на Беларусі праводзілі сваю дзейнасьць баптыстыя, мэтадыстыя і інш. царкоўныя арганізацыі. Яны карысталіся беларускай мовай у працы сярод беларускага народу, выдавалі сваю духоўную літаратуру пабеларуску і падтрымлівалі вучняў беларускіх гімназыяў матар'яльна. Аднак, гэтыя рэлігійныя плыні не здабылі шырэйшага ўплыву на беларускі народ.
1. Круглов А.А. Основы религиоведения. - Мн.: ТетраСистемс, 2002. - 192с.
2. Религиоведение: Хрестоматия: Учеб. пособ. / Автор-сост.п.И. Костюкович. - Мн.: Новое знание, 2000. - 480с.
3. Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі / Пер. з рус. Т.М. Бутэвіч і інш.; Прадм. Дз.У. Карава, Я.І. Бараноўскага. Мн.: БелЭн, 1994.510 с.
4. Касяк, І. З гісторыі Праваслаўнай Царквы беларускага народу / І. Касяк. - Нью-Йорк, 1956. - 191с.
5. Шымуковiч С.Ф. Гiсторыя Беларусi: курс лекцый / Шымуковiч С.Ф. - Мн., 2005. - 235 с.
6. Костюкович П.И. Религиоведение: Уч. пособ. - Мн.: "Новое знание", 2001. - 192с.
7. Шиленок, Д., свящ. Из истории Православной Церкви в Белоруссии / Д. Шиленок. - М., 2006. - 216 с.