Па зьнішчэньні царскага ладу ў Расеі, адбыліся вялікія зьезды беларускага каталіцкага духавенства: у 1917 г. у Менску, у 1918 г. у Баранавічах і ў 1921 г. у Вільні. Асноўнымі пастулятамі гэтых зьездаў былі дамаганьні аднолькавага права для беларускай мовы ў школе і каталіцкай царкве на Беларусі. Шматлікія каталіцкія прыходы пачалі слаць пэтыцыі Віленскаму біскупу з дамаганьнем пропаведзі пабеларуску. Віленскі біскуп, барон Ропп, прыняў іх пад увагу і ў 1917 г. выдаў распараджэньне, каб у беларускіх прыходах, незалежна ад польскіх пропаведзяў, адбываліся пропаведзі і пабеларуску. У больш за 50 прыходаў распачаліся пропаведзі пабеларуску. Гэтаму руху сярод беларусаў спрыяў біскуп Матулевіч, які быў літоўскага паходжаньня. Па канчатковай акупацыі Заходняй Беларусі праз Польшчу, абставіны поўнасьцю зьмяніліся. У 1924 г. быў заключаны канкардат паміж польскім урадам і Ватыканам. Гэты канкардат ператвараў каталіцкую царкву ў Заходняй Беларусі ў прыладу полёнізацыйнай палітыкі. Артыкул XI канкардату абумоўліваў прызначэньне біскупаў у Польшчы праз Ватыкан згодай польскага прэзыдэнта, які меў права супроцьставіцца прызначэньню кандыдатаў дзеля палітычных матываў. Такім чынам выключалася магчымасьць, каб беларус мог быць прызначаны біскупам на Беларусі. У хуткім часе Віленскі біскуп Матулевіч, які праводзіў нацыянальна бесстароньнюю палітыку, быў змушаны пакінуць займанае становішча. На Віленскае біскупства быў прызначаны арцыбіскуп Р. Яблжыкоўскі, польскі шавіністы, які варожа ставіўся да беларускага нацыянальна-га пытаньня.
Артыкул XIX канкардату ўзлажыў абовязак на біскупаў, перад прызначэньнем ксяндза на прыход, атрымаць паведамленьне адпаведнага польска міністра адносна палітычнай бясьпекі для дзяржавы з прызначэньнем дадзенага духаўніка. Польскія міністры заўсёды ўважалі за небясьпечнае для дзяржавы прызначэньне беларусаў на становішчы ў касьцёлах і такім чынам не дапушчалі беларускіх Ксяндзоў да беларускіх вернікаў.
Артыкул ХХІІІ канкардату зрабіў залежным ад дазволу біскупскай нарады ўжываньне нелацінскіх моваў у касьцёле. Дазвол на ўжываньне беларускай мовы фактычна не даваўся.
Старшыня "Саюзу Нацыянальнага і Дзяржаўнага Вызваленьня Беларусі", былы старшыня Рады Міністраў БНР, В. Ластоўскі, дня 7 красавіка 1925 г. перадаў на рукі кардынала Гаспары ў Рыме пратэст супроць заключанага канкардату паміж Ватыканам і польскім урадам, сьцьвярджаючы, што каталіцкая царква ў Заходняй Беларусі зьяўляецца польскай палітычнай агэнтурай, што польскія біскупы не павінны вырашаць таго, якая мова павінна быць на Беларусі пры навучаньні рэлігіі і ў дадатковых багаслужэньнях.
На абшары ўсяго Віленскага біскупства пропаведзі пабеларуску былі толькі ў некалькіх касьцёлах, як: сьв. Мікалая ў Вільні, у вуніяцкіх - у Альбэртыне і Сенькавічах, і адзін раз у год у капліцы ўсходняга абраду ў Малькаўшчыне, Друйскай воласьці. У Пінскім біскупстве дадатковыя пропаведзі пабеларуску былі ў некалькіх вуніяцкіх цэрквах, як напр. у Альпенах. Біскупы палякі: Віленскі Яблжыкоўскі і Пінскі Букраба, ігнаравалі беларускім народам і змагаліся супроць беларусізацыі каталіцкага рэлігійнага жыцьця. Абодва яны, пры займаньні біскупстваў, не адчыталі папскай буллы пабеларуску, падкрэсьліўшы такім чынам, што для іх беларускі народ ня існуе.
Прадстаўнікі Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі, дня 12 лістапада 1926 г., наведалі Віленскага арцыбіскупа Яблжыкоўскага і даручылі яму мэмарыял у справе ненармальных дачыненьняў у рэлігійным жыцьці беларусоў каталікоў. Галоўныя пастуляты мэмарыялу былі наступныя:
1) неадкладнае ўвядзеньне ў Віленскай Каталіцкай Духоўнай Сэмінарыі навучаньня беларускай мовы і літаратуры, гісторыі і гэаграфіі Беларусі;
2) прызначэньне беларусом каталіком у Вільні аднаго з касьцёлаў для іх вылучнага ўжытку;
3) дапушчэньне ўжываньня беларускай мовы на роўні з мовамі польскай і лацінскай пры ўрадавых зносінах з духоўнымі ўладамі;
4) выданьне загаду, каб у прыходах з беларускім насельніцтвам пропаведзі і наагул т. зв. дадатковыя багаслужэньні былі пабеларуску;
5) выданьне загаду, каб сьвятароў беларускай нацыянальнасьці прызначалася не да польскіх, а да беларускіх прыходаў; тых, каго зараз прызначана да польскіх прыходаў, каб вернена да беларускіх.
Арцыбіскуп, адказваючы на мэмарыял, стаў на чыста нацыяналістычны польскі пункт гледжаньня і заявіў, што ён, як паляк, ня выканае ані аднаго з вышэйшых пажаданьняў прадстаўнікоў беларусоў каталікоў.
Каталіцкія духоўныя сэмінарыі ў Вільні і Пінску былі палянізатарскімі ўстановамі, нават без навучаньня беларускай мовы.
Ад 9 да 10 лістапада 1926 г. у Вільні адбылася канфэрэнцыя польскіх біскупаў, прысьвечаная справе вуніі з праваслаўнай царквой. У гэтай канфэрэнцыі, паміж іншымі, прымаў удзел настаяцель каталіцкага манастыра ўсходняга абраду, беларус кс. Цікота. Ён уважаў за свой абавязак зьвярнуць увагу біскупаў на неабходнасьць ужываньня беларускай мовы пры працы сярод беларускіх вернікаў. У адказ на гэта Віленскі арцыбіскуп з кпінамі парадзіў кс. Цікоце - лепш пераехаць да бальшавікоў.
11 красавіка 1927 г. Віленскі арцыбіскуп забараніў кс.А. Станкевічу, ведамаму нацыянальнаму дзеячу, супрацоўнічаць у газэце „Бе-ларуская Крыніца", матывуючы, што гэта газэта, апроч хрысьціянскіх заданьняў, займаецца сьвецкімі беларускімі справамі. Аднак, беларусы каталікі ходаліся з уціскам сваіх духоўных уладаў. Ад 1928 г. кс.А. Станкевіч выдаваў у Вільні пабеларуску газэту „Хрысьціянская Думка". Выдавецтва „Крыніца" выпусьціла некалькі публікацыяў і брашураў каталіцкага рэлігійнага зьместу пабеларуску.
Дня 26 чэрвеня 1925 г. паслы беларускага клюбу падалі інтэрпэляцыю Міністру Нутраных Спраў у справе ўмешваньня паліцыі са зброяй у рэлігійныя дачыненьні ў Жойдзішках, Сьвянцянскага павету. Беларусы каталікі дамагаліся там, каб у іх бывалі дзьве пропаведзі: адна пабеларуску, а другая папольску. Гэта не адказвала польскай асыміляцыйнай палітыцы. Мясцовыя палякі ўрадоўцы, польская паліцыя і жменька апалячанай шляхты, - узьнялі акцыю пратэсту супроць беларускіх пропаведзяў. Дзеля высьвятленьня гэтай справы была вызначана адумысловая камісыя з ксяндзоў палякоў, якая пастанавіла зрабіць галасаваньне прыхаджанаў адносна таго, якой яны хочуць мовы ў пропаведзі.3 гэтай мэтай, 26 красавіка 1925 г., успомненая камісыя загадала, каб прыхаджане, якія хочуць пропаведзяў пабеларуску, па багаслужэньні выходзячы з касьцёлу станавіліся на могільніку каля званьніцы, а палякі - на другім баку могільніку. У выніку камісыя пабачыла, што па беларускім баку быў натоўп у некалькі тысяч асоб, а па польскім баку - урадоўц, асаднікі, пшікі і жменька шляхты, агулам ледзь 1 працэнт беларускага насельніцтва. Тады палякі ксяндзы, пры дапамозе асаднікаў і крыкуноў са шляхты, стараліся падзяліць беларускі натоўп на дзьве часткі, далучаючы палавіну да палякоў. Калі гэта ня ўда-лося, то на могільнік прыбыла збройная паліцыя з кулямётам, па-гражаючы зброяй для „усьмірэньня" непаслухмяных беларусаў.
Кс. Шутовіч навучаў рэлігію ў народных школах у вёсках: Ёды, Брадзенічы, Сьнягі, Густата, Шаўляны, Цяцерская і Баравыя - у Дзісьненскім павеце, згодна з просьбамі бацькоў пабеларуску. Польскі школьны інспэктар забараніў яму вучыць рэлігію пабеларуску. Паслы беларускага клюбу дня 17 сакавіка 1925 г. падалі інтэрпэляцыю да Міністра Рэлігійных Вызнаньняў і Публічнай Асьветы, у якой запытвалі:
1) на якой падставе школьны інспэктар забараняе вучыць рэлігію пабеларуску? 2) Ці ён мае намер навучыць школьных інспэктароў, што рэлігія павінна навучацца ў школах згодна з жаданьнем бацькоў вучняў у роднай іх мове?
Націск польскага ураду і каталіцкага кліру на беларусоў каталікоў узмацняўся. Кс.В. Гадлеўскі за беларускую дзейнасьць на рэлігійнай ніве быў пасаджаны ў турму. Беларуская мова была скасаваная біскупамі палякамі ў тых нямногіх прыходах, гдзе яна была раней: у Жойдзішках, Брадзенічах, Друі, Задарожжы, а ксяндзоў беларусоў высялілі ў небеларускія прыходы, як: Рэшаця, Шутовіча, Семашкевіча, Кулака, Чарняўскага, Левоша і інш. - па Віленскаму біскупству. Пінскі біскуп Букраба перавёў беларускіх ксяндзоў: Татарыновіча, Дулінца, Бакіноўскага і інш. у польскія прыходы, выкараняў беларускасьць з духоўнай сэмінарыі ў Пінску, гдзе яе часткова дапусьціў яго папярэднік арцыбіскуп Лазінскі. Нарэшце беларускасьць была цалком выгнаная з каталіцкага царкоўнага жыцьця на ўсім абшары Заходняй Беларусі.
3 бегам часу палякі ўзмацнялі палітычны тэррор супроць беларусоў. Шляхам масавых арыштаў, турмаў, дэпартацыяў у канцэнтрацыйны лягер у Бярозе Картускай, патайных і яўных забойстваў паліцыяй і войскамі КОПу, - палякі вынішчалі нацыянальны актыў краю. Паводля цьверджаньня Чэрніхава, адваката па палітычных судовых справах, у Віленскім апэляцыйным судзе ад 1922 г. да 1930 г. было зарэгістравана каля 54,000 палітычных судовых спраў беларусаў. Зразумела, што да апэляцыйнага суду даходзіла толькі частка спраў. Нарэшце палякі разграмілі і забаранілі ўсе беларускія палітычныя партыі, усе грамадзкія, культурныя і эканамічныя арганізацыі, выдавецтва і прэсу. Беларусы былі пазбаўлены прадстаўніцтва ў сойме і сэнаце. Усе беларускія пачаткавыя і сярэднія школы былі зачыненыя. Беларусаў ня прымалі на ніякую ўрадавую і самаўрадавую працу. Нават работнікаў беларусаў прымалі на працу тады, калі былі задаволены патрэбы работнікаў палякоў. Беларусам забаранялася адміністрацыйнымі ўладамі купляць зямлю на сваей бацькаўшчыне, а нават атрымліваць яе па спадку; зямля ўважалася за польскую і прызначалася для польскіх вайсковых асаднікаў і каляністых. Безрабоцьце і бяда панавалі сярод беларускага народу.