Эканоміка Беларусі ў перыяд спроб эканамічных пераўтварэнняў (50 – 60-ыя гг.) iў 70-ыя – першай палове 80-ых гг.
Развіццё гаспадаркі Беларусі ў 50-я гг. Спробы сацыяльнай пераарыентацыі эканомікі
Асноўнымi задачамi развіцця эканомікі Беларусі ў 50-я гг. былi:
- павышэнне матэрыяльнага і культурнага ўзроўню жыцця савецкага народа;
- актыўнае ўключэнне ў навукова-тэхнічную рэвалюцыю;
- вывад з крызісу сельскай гаспадаркi;
- перааснашчэнне Савецкай Арміі новымі відамі ўзбраення.
Пятая пяцігодка (1951-1955 гг.)ставiла перад сабой такiя задачы як:
- Рост валавай прадукцыі прамысловасці Беларусі на 75-80%.
- Паскоранае развіццё цяжкай прамысловасці і вытворчасці.
- Дабіцца зніжэння сабекошту прадукцыі на 20-25%.
- Павелічэнне вытворчасці тавараў народнага спажывання і павышэнне ўзроўню жыцця працоўных.
На жнівеньскай (1953 г.) сесіі ВС СССР старшыня СМ СССР Г.М.Малянкоў выступіў з абгрунтаваннем эканамічнай палітыкі новага палітычнага кіраўніцтва краіны па сацыяльнай пераарыентацыі народнай гаспадаркі. Задачы: адначасова з высокімі тэмпамі развіцця цяжкай прамысловасці больш хутка развіваць вытворчасць тавараў народнага спажывання; павялічваць капіталаўкладанні ў лёгкую, харчовую прамысловасці і сельскую гаспадарку; правесці зніжэнне цэн. У Дзяржаўным бюджэце СССР на 1953 г. былі прадугледжаны вялікія датацыі на вытворчасць тавараў народнага спажывання.
Мерапрыемствы:
Павышаны нарыхтоўчыя цэны на с/г прадукцыю (на жывёлу і птушку ў 5,5 разоў, на бульбу ў 2,5 раза, на малако і масла сметанкавое ў 2 разы). Зніжаны абавязковыя дзяржпастаўкі с/г прадукцыі з калгасаў.
Спісаны нядоімкі з калгасаў і калгаснікаў па сяльгаспадатку за папярэднія гады, з 1954 г. падатак зніжаны ў 2,5 раза, з 1958 г. - адменены.
Умацавана матэрыяльна-тэхнічная база, павялічаны капіталаўкладанні на патрэбы вёскі (за 1954 г. яны ўзраслі на 52%).
Верасень 1953 г. – распрацоўвацца сістэма эканамічных і сацыяльных мер (рашэнні аб развіцці жывёлагадоўлі, павелічэнні вытворчасці прамысловых і харчовых тавараў для народа, развіцці бытавога і гандлёвага абслугоўвання насельніцтва і шэраг іншых).
Асваенне цаліны. Удзельнічала 35 тыс. юнакоў і дзяўчат з Беларусі. За 1954-1956 гг. было ўзнята каля 36 млн. га цалінных зямель (30% пасяўных плошчаў СССР). Вынік – адмова ад інтэнсіўных метадаў пад’ёму сельскай гаспадаркі.
У с/г БССР вырасла ўраджайнасць, павялічылася пагалоўе жывёлы і ў 1955 г. павялічылася нарыхтоўка мяса, малака і інш. Аднак па шэрагу паказчыкаў заданні і гэтай пяцігодкі ў галіне сельскай гаспадаркі не былі выкананы.
Пятая пяцігодка (1951-1955 гг.).
Мерапрыемствы:
- Капітальнае будаўніцтва. Увайшло ў строй 1.010 новых прамысловых прадпрыемстваў, у тым ліку каля 150 буйных (падшыпнікавы завод, камвольны камбінат, гадзіннікавы завод і завод будаўнічых матэрыялаў у Мінску, цукровы завод у Скідзелі, завод швейных машын у Оршы, шоўкаткацкая фабрыка ў Віцебску). Сукупная ўдзельная вага энергетыкі, паліўнай, машынабудавання і металаапрацоўкі ў асноўных фондах прамысловасці і валавай прадукцыі ў 1955 г. склала адпаведна 47% і 31%. Сярэдні рост прадукцыйнасці працы ў прамысловасці Беларусі за 1951-1955 гг. склаў 60%. Аб'ём прамысловасці за 1951-1955 гг. павялічыўся ў Беларусі больш чым у 2 разы пры плане 75-80%.
- Пераадолена адставанне лёгкай і харчовай прамысловасці (у 1955 г. выраблена ў 2 разы больш тавараў народнага спажывання, чым у 1950 г.).
- Развіваўся транспарт. Уводзіўся новы яго від – трубаправодны. У 1952 г. у Мінску ўвайшла ў строй першая тралейбусная лінія.
- Працоўнае заканадаўства лібералізавана. Адменены законы 1938-1940 гг., якія забаранялі звальняцца са сваіх прадпрыемстваў і ўстаноў.
Шостая пяцігодка (1956-1960 гг.)
Задачы: паскоранае развіццё лёгкай, харчовай, дрэваапрацоўчай галін, якія выпускалі тавары народнага спажывання; развіццё энергетычнай, машынабудаўнічай, хімічнай, радыётэхнічнай вытворчасці.
Мерапрыемствы:
Капітальнае будаўніцтва (Васілевічская ДРЭС, аўтамабільны завод - у Жодзіне, першы калійны камбінат - у Салігорску, нафтаперапрацоўчы завод - у Полацку, суперфасфатны завод - у Гомелі).
Пашырэнне НТР (навукова-тэхнічнага прагрэсу) у галінах прамысловасці.
Змена сістэмы кіравання эканомікай (галіновае кіраванне змянялася тэрытарыяльным). 10 мая 1957 г. Вярхоўны Савет СССР прыняў Закон аб ліквідацыі ўсіх агульнасаюзных прамысловых міністэрстваў (міністэрства электрастанцый, абароннае, авіяцыйнае, судабудаўнічае, радыётэхнічнае, хімічнае заставаліся). Замест міністэрстваў ствараліся саўнаргасы – саветы народнай гаспадаркі ў рамках буйных адміністрацыйных раёнаў. У межах БССР быў створаны адзіны саўнаргас. Мэты: умацаваць гарызантальныя сувязі паміж прадпрыемствамі; перанесці аператыўнае кіраванне прамысловасцю і будаўніцтвам на месцы; паскорыць укараненне дасягненняў навукова-тэхнічнага прагрэсу; ліквідаваць залішнюю цэнтралізаванасць. Вынік: аблегчылася развіццё мясцовай і лёгкай прамысловасці, ускладнілася развіцце цяжкай.
Сельская гаспадарка Беларусі з сярэдзіны 50-х гг. упершыню пасля вайны стала рэнтабельнай. У калгасах сталі стварацца грашовыя і прадуктовыя фонды для гарантавання рэгулярнай аплаты працы. З 1956 г. калгаснікі пачалі кожны месяц атрымліваць грашовыя авансы на працадні.
У 1958 г. ліквідаваны МТС, на іх базе створаны рамонтныя майстэрні, тэхніка прададзена калгасам. Вынік: лепшае выкарыстоўванне тэхнікі; пагаршэнне фінансавага становішча бедных калгасаў; ад’езд ў горад інжынерна-тэхнічных работнікаў былых МТС.
Вынікі: 50-я гг. былі паспяховымі для эканомікі нашай рэспублікі. Тэмпы эканамічнага росту былі высокімі. Дасягнута гэта за кошт прыросту рэсурсаў і за кошт лепшага выкарыстання іх. Прадукцыйнасць працы за дзесяцігоддзе ўзрасла на 62%. Была забяспечана таварна-грашовая збалансаванасць (на здаровую аснову пастаўлена грашовае абарачэнне і фінансы), зніжаліся цэны. Тэмпы прыросту нацыянальнага даходу склалі каля 10% у год (за кошт цяжкай індустрыі разам з галінамі, якія выпускалі тавары народнага спажывання, сельскай гаспадаркі, жыллёвым будаўніцтвам.
Сельская гаспадарка Беларусі ў 60-я гг
Першая палова 60-х гг. характаразуецца пагаршэннем эканамічнай сітуацыі. Зніжаліся паказчыкі рэнтабельнасці прадпрыемстваў, даходаў насельніцтва. Знізіліся тэмпы росту эканомікі.
Прычыны:
- залішняя цэнтралізаванасць;
- крызісны стан у сельскай гаспадарцы;
- нізкая адукаванасць кіраўніцтва ў пытаннях эканамічнага развіцця;
- змены ў сусветных цэнах на сыравіну, паліўна-энергетычныя рэсурсы.
Мерапрыемствы:
- З ліпеня 1962 г. павышаны закупачныя цэны на мяса на 35%, на масла на 25%.
- Зніжаны цэны на грузавыя аўтамабілі для вёскі на 17%, на трактары на 9%, на запчасткі для іх і бензін на 40%.
- Ліквідаваны севазвароты, паслаблена ўвага да лугоў і культурных пашаў, пачалася "кукурузная ліхаманка" – як следства шаблонных указанняў з цэнтра па структуры пасяўных плошчаў, агратэхніцы і тэхналогіі вырошчвання, складзеных без уліку мясцовых умоў.
Вынік: на працягу 1960-1964 гг. сярэднегадавыя тэмпы росту валавай прадукцыі с/г склалі 4% (пагоршылася прадуктовае забеспячэнне гарадскіх жыхароў). Адбылася змена кіраўніцтва краіны. У кастрычніку 1964 г. Першым сакратаром ЦК КПСС быў абраны Л.І.Брэжнеў, Старшынёй СМ СССР быў назначаны А.М.Касыгін, пачалося рэфармаванне гаспадаркі.
Сакавіцкі (1965 г.) пленум ЦК КПСС прыняў пастанову “Аб неадкладных мерах па далейшым развіцці сельскай гаспадаркі СССР”.
Меры ліквідавання адставання с/г:
- Зменена сістэма нарыхтовак сельскагаспадарчай прадукцыі. Уводзіўся цвёрды і нязменны план нарыхтовак на пяць гадоў наперад для кожнага калгаса, саўгаса, раёна, вобласці, рэспублікі.
- Павялічаны закупачныя цэны на с/г прадукцыю ў сярэднім у 1,5-2 разы. Прадукцыя, здадзеная звыш плана аплачвалася з 50% надбаўкай ад закупачнай цаны (павышалася рэнтабельнасць с/г і матэрыяльная зацікаўленасць калгаснікаў).
- Зняты абмежаванні на ўтрыманне жывёлы ў асабістай дапаможнай гаспадарцы для калгаснікаў, рабочых і служачых.
- Намячалася за 1965-1969 гг. паставіць 1 млн. 790 тыс. трактараў, 1 млн. 100 тыс. грузавых аўтамабіляў, іншую тэхніку і абсталяванне; пабудаваць 200 рамонтных заводаў.
- Работы па меліярацыі, вапнаванні кіслых глеб, паляпшэнні лугоў і пашаў праводзіліся дзяржавай.
- Умацаванне калгасаў і саўгасаў на прынцыпах гаспадарчага разліку, адмены рэгламентацыі гаспадарчай дзейнасці. Новы Статут сельскагаспадарчай арцелі быў прыняты ў 1969 г.
- Укараненне ў сельскую гаспадарку дасягненняў навукі і перадавога вопыту, павышэнні ролі спецыялістаў і навукоўцаў.
- Усе гэтыя захады станоўча адбіліся на развіцці с/г, асабліва заметна гэта стала па выніках наступнай пяцігодкі.
Асаблівасці развіцця сельская гаспадаркi Беларусі:
- Пачалося будаўніцтва буйных адкормачных комплексаў у жывёлагадоўлі. У розных раёнах рэспублікі былі пабудаваны птушкафабрыкі на 6 млн. галоў птушкі, кароўнікі на 958 тыс. галоў, свінарнікі на 856 тыс. галоў.
- Капіталаўкладанні ў сельскую гаспадарку за 1966-1970 гг. склалі амаль 2,8 млрд. руб., што на 13% больш, чым за папярэднія 10 гадоў.
- Праводзілася меліярацыя, асушана 957 тыс. га зямельных плошчаў. Буйныя памеры набыла хімізацыя – пастаўкі ўдабрэнняў сельскай гаспадарцы ўзраслі амаль у 1,9 раза, у т.л. калійных больш чым у 2,6 разоў. Для ўнясення ўдабрэнняў і апрацоўкі палёў хімікатамі пачала выкарыстоўвацца авіяцыя.
- Павялічыўся валавы збор збожжа ў 1,5 раза (за пяцігодку), прадукцыя жывёлагадоўлі ўзрасла на 34%. Ураджайнасць вырасла з 10 ц/га (сярэдзіна 60-х гг.) да 17-40 ц/г ў 1970 г.
- Сітуацыя ў с/г карэнным чынам змянілася. Калгасы цяпер не былі крыніцай, за кошт якой будавалася прамысловасць. С/г стала адным з буйнейшых аб’ектаў капіталаўкладанняў. Але, пачаўшыяся мерапрыемствы па згортванню рэформы прывялі да стагнацыі, застоя, а потым да перадкрызісных з'яў.