Умовы адмены прыгоннага права не былі прыняты беларускім сялянствам і паслужылі штуршком для развіцця шырокага сялянскага руху.У 1861-1862 гг. беларускае сялянства аказвала сур'ёзнае супрацьдзеянне міравым пасрэднікам, стварэнню новых органаў сялянскага "самакіравання” і ўвядзенню ўстаўньк грамат. Да лютага 1863 г., гэта значыць да канца вызначанага тэрміна іх стварэння, не было падпісана амаль 80 % устаўных грамат. Кульмінацыйнай кропкай сялянскага руху было паўстанне пад кіраўніцвам К. Каліноускага Паўстанне было падаўлена, аднак аказала сур'ёзны ўплыў на палітыку царызму ў аданосінах да Беларусі. Царскі ўрад вымушаны быў пайсці на ўступкі сялянам.
1 сакавіка 1863 г. выйшаў указ аб адмене часоваабавязанага становішча сялян у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях і 4-х паветах Віцебскай губерні. Праз тры месяцы гэты ўказ быў распаўсюджацы на Магілёўскую губерню і беларускія паветы Віцебскай. Указ уводзіў абавязковы выкуп сялянскіх надзелаў. Часоваабавязаныя адносіны спыняліся паміж селянінам і памешчыкам з 1 мая 1863 г. Выкупныя плацяжы за надзельную зямлю зніжаліся на 20 %. Сяляне пераходзілі ў разрад сялян-уласнікаў і павінны былі ўносіць выкупныя плацяжы ў павятовае казначэйства. Указам ад 9 красавіка 1863 г. ствараліся паверачныя камісіі, якія павінны быді праверыць правільнасць складання ўстауных грамат пасля 19 лютага. Няправільна складзеныя ануляваліся. У выніку праверкі у часткі сялян былі павялічаны зямельныя надзелы, зніжан аброк і адпаведна вькупныя плацяжы, за сялянамі замацоўваліся сервітутныя ўгоддзі (пашы, лугі, сенажыці, вадапоі і г. д.), якімі яны карысталіся дз рэформы 1861 г.
Урадавая адміністрацыя надавала вялікае значэнне землеўладкаванню беззямельных і малазямельных сялян. На падставе цыркуляра 17 жніўня 1863 г. сяляне, абеззямеленыя пасля 1857 г., павінны былі атрымаць свае надзелы ў поўным аб'ёме. Змянілася і землеўладкаванне дзяржаўных сялян Беларусі. Па закону да 16 мая аброчная подаць пераўтваралася ў выкупныя плацяжы, і дзяржаўныя сяляне станавіліся ўласнікамі зямельных надзелаў. Такім чынам, у выніку рэформы 1863 г., сялянству Беларусі вярнулі адрэзаныя ад іх раней землі, а таксама былі значна аблегчаны ўмовы выкупа зямлі. У адрозненні ад ўнутраных губерній Расійскай імперыі феадальныя адносіны на Беларусі былі ліквідаваны ў 1863 г. праз спыненне часоваабавязанага становішча сялян.
Настрой сялянства ў сувязі са змяненнем ўмоў правядзення аграрнай рэформы добра адлюстроўвае выказванне аднаго селяніна: "Дзякуем Вам, паночку, і всяму панству, что Вы взбунтоваліся. Інакш бы нам такой ласкі от царя во век не дачакацця".
Рэформа 1861 г. з'явілася пераломным момантам, мяжой паміж дзвюма эпохамі у гісторыі Беларусі - феадалізмам і капіталізмам. Асабістае вызваленне ліквідавала манаполію памешчыкаў на эксплуатацыю сялянскай працы, садзейнічала росту рынка працоўнай сілы як у прамысловасці так і ў сельскай гаспадарцы. Умовы рэформы забяспечвалі як памешчыкам, так сялянам пераход ад прыгоніцкай да капіталістычнай гаспадарцы. Буржуазная па зместу сялянская рэформа разам з тым захавала шматлікія прыгонніцкія перажмткі, галоўным з якіх з'яўлялася памешчыцкае землеўладанне.
Спіс літаратуры
1. Белоруссия в эпоху капитализма: Сб. док. и материалов: В 3 т. Мн., 1983 – 1990. Т. 1 –2. Мн., 1990.
2. Дакументы i матэрыялы па гiсторыi Беларусi. Т.2. (1772 – 1903 гг.). Мн., 1940.
3. Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі (гісторыка-кампаратыўнае вывучэнне) Мн., 1999.
4. Крестьянская реформа в России 1861 г. Сб. законодательных актов. М., 1954.
5. Бiч М. Адмена прыгоннага права. Мн., 2008.
6. Хрестоматия по истории Белоруссии. С древнейших времен до 1917 г. Мн., 1977.