Характарыстыка грамадска-палітычнага ладу і права Старажытнай Беларусі
ЗМЕСТ
1. Агульная характарыстыка грамадска-палітычнага ладу ў другой палове 1- га тыс. н. э
2. Грамадскі лад усходнеславянскіх княстваў у IX - першай палове XIII ст
3. Палітычны лад Полацкага і Тураўскага княстваў
4. Станаўленне права Старажытнай Беларусі і яго характарыстыка
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Агульная характарыстыка грамадска-палітычнага ладу ў другой палове 1-га тыс. н. э
Адным з найбольш спрэчных і цяжкіх пытанняў усяго курса гісторыі Беларусі наогул і гісторыі дзяржавы і права ў прыватнасці з'яўляецца пытанне, калі ўсё-такі з'явілася дзяржаўнасць ва ўсходніх славян. Буйны гісторык права С.В.Юшкоў лічыў, што першыя прыкметы дзяржаўнасці ў славян адзначаюцца пасля VII ст. н. э. Акадэмік Б.А.Рыбакоў сцвярджае, што дзяржаўнасць у славян узнікла намнога раней, недзе на памежжы старой і новай эры. Вельмі цікавыя думкі аб узнікненні дзяржавы і яе сутнасці выказвае вучоны Беларусі, доктар юрыдычных навук прафесар Я.А.Юхо. У прыватнасці, ён адзначае, што на тэрыторыі сучаснай Беларусі дзяржава ўзнікла за многа гадоў да нашай эры. Прафесар Я.А.Юхо лічыць, што на рубяжы нашай эры ішоў працэс станаўлення рабаўладальніцкага і адмірання абшчынна-патрыярхальнага ладу. Абодва гэтыя лады працяглы час суіснавалі і ўзаемна дапаўняліся. Рабаўладальніцкі лад не дасягнуў найвышэйшага развіцця і ў X ст. пад уздзеяннем феадальных адносін пачаў прыходзіць у заняпад. У сваіх поглядах Я.А.Юхо не адзіны. Напрыклад, прафесар В.І.Гарамыкіна не згодна з думкай аб тым, што феадалізм у Еўропе пачаў развівацца адразу пасля падзення Рымскай імперыі (476 г.). Яна сцвярджае, што ў выніку вялікага перасялення народаў на тэрыторыі былой Рымскай імперыі ўзніклі новыя дзяржавы, якія існавалі нядоўга у параўнапні са старажытнымі цывілізацыямі. В І.Гарамыкіна настойвае на тым, што ў Кіеўскай Русі як і у іншых дзяржавах, спачатку існавала рабаўладальніцкая фармацыя, якая ў XII - XIII стст. змянілася феадальнай.
На думку прафесара Г.В.ПІтыхава, у VI - VIII стст. у славян, у тым ліку ў крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў, існавала патрыярхальнае рабства. Што тычыцца больш ранейшага перыяду (прыкладна да VI - VII стст.) то на тэрыторыі сучаснай Беларусі родаплемянное грамадства знаходзілася на стадыі ваеннай дэмакратыі.
У апошні час беларускія вучоныя прыйшлі да высновы, што пачатак пераходу ўсходніх славян да класавага грамадства на тэрыторыі Беларусі адносіцца да другой паловы 1-га тыс. н.э. У гэты перыяд тут складваюцца шматукладныя сацыяльна-эканамічныя адносіны, развіваецца маёмасная няроўнасць, зараджаецца раннефеадальны ўклад жыцця, які прыкладна з IX X стст. становіцца вызначальным.
Такім чынам, для гістарычнага развіцця славян працяглы пераходны перыяд характарызаваўся своеасаблівым грамадскім ладам, пры якім адначасова існавалі тры ўклады: першабытна-абшчынны, рабаўладальніцкі і феадальны. Першы быў аджываючым, другі не атрымаў шырокага распаўсюджвання і толькі трэці стаў базісным для развіцця новай фармацыі.
Якая ж форма палітычнай арганізацыі адпавяда-ла пераходнаму перыяду? Некаторыя даследчыкі, на-прыклад С.В.Юшкоў, лічылі, што гэтаму перыяду адпавядала дафеадальная дзяржава ("пераддзяржава"). Але ў апошні час найбольш распаўсюдзілася меркаванне, што ў пераходны перыяд ва ўсходніх славян існавалі палітычныя аб'яднанні - племянныя саюзы.
Калі і як утварыліся ва ўсходніх славян першыя княствы, якія папярэднічалі ўзнікненню Старажытнарускай дзяржавы, мы дакладна не ведаем. Але меркаванне, што яны існавалі яшчэ да IX ст., думаецца, будзе правільным. Справа ў тым, што Кіеўская Русь не магла ўзнікнуць на пустым месцы, а толькі праз аб'яднанне ўжо існуючых дзяржаўна-племянных утварэнняў самай рознай тэрытарыяльнай велічыні. Таму яе ўтварэнне трэба разглядаць як завяршаючы этап зліцця ўсходнеславянскіх земляў у адну дзяржаву. Сказанае дае падставу зрабіць вывад, што княствы, ці дзяржаўна-племянныя саюзы, існавалі на тэрыторыі Беларусі і да IX ст. Тым часам рукапісныя крыніцы адлюстроўваюць адносіны гэтых земляў з Ноўгарадам і Кіевам толькі з X ст. У другой палове X ст. (980 г.) у летапісах называюцца два княствы, што існавалі на тэрыторыі сучаснай Беларусі: Полацкае і Тураўскае. 3 другой паловы X ст. да нас дайшлі звесткі, якія характарызуюць розныя бакі жыцця беларускіх земляў-княстваў. У палітыка-прававых адносінах у іх дзейнасці адзначаюцца моманты як залежнасці, так і незалежнасці ад іншых земляў Кіеўскай Русі, як самабытнасці, так і агульнасці з імі.
2. Грамадскі лад усходнеславянскіх княстваў у IX - першай палове XIII ст
Сацыяльная структура і грамадскі лад княстваў, якія знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі (Полацкае, Тураўскае і інш.), адпавядалі раннефеадальнаму ўзроўню развіцця, калі маёмасная і сацыяльная няроўнасць ужо прысутнічала ў рэальным жыцці, аднак свайго юрыдычнага афармлення амаль не мелі. Прававое замацаванне статуса сацыяльных груп рэалізавалася праз звычаёвае права, палітычныя традыцыі, рэлігійныя тлумачэнні, маральныя нормы. Асноўнымі класамі былі феадалы і феадальназалежныя сяляне. Прычым, як падкрэслівае прафесар С.Ф.Сокал, гэта залежнасць была ў асноўным калектыўнай, таму і феадальныя павіннасці часцей за ўсё накладваліся на ўсю вёску ці паселішча.
Разам з феадаламі і феадальна-залежным насельніцтвам існавалі рабы (халопы, чэлядзь нявольная), свабодныя гарадскія жыхары (рамеснікі, купцы, госці) і сяляне-даннікі. Апошнія не знаходзіліся ў залежнасці ад асобных феадалаў, а выконвалі пэў-ныя павіннасці і ўносілі феадальную рэнту непасрэд-яа на карысць дзяржавы.
Клас феадалаў меў значныя зямельныя ўгоддзі, якія апрацоўваліся феадальна-залежнымі людзьмі і часткова рабамі. На падставе глыбокага аналізу пісьмовых крыніц, археалагічных даных прафесар Г.В.Штыхаў прыйшоў да высновы, што ў X ст. з'явілася княжацкае землеўладанне і княжацкія сёлы, якія да XII ст. сталі распаўсюджанай з'явай. Акрамя таго, у XII ст. узнікла баярскае і манастырскае землеўладанне. Манастырскія вотчыны папаўняліся за кошт княжацкіх ахвяраванняў і ўкладаў прыватных асоб.
Зразумела, што ў IX - XI стст. працэс феадалізацыі развіваўся марудна. У IX ст. князь не жалаваў сваёй дружыне зямель і не заводзіў уласнай гаспадаркі, а абкладаў свабоднае і паўсвабоднае насельніцтва данінай. Збор дароў з насельніцтва на тэрыторыі, на якой уладарыў князь, называўся "па-люддзем". Дружыннікі таксама атрымлівалі ад князя правы збіраць даніну і "карміцца" з той ці іншай воласці. Так, яшчэ да з'яўлення буйнога княжацкага землеўладання ва ўсходніх славян узнікалі прыкметы васальнай залежнасці, што азначала права атрымання дружыннікамі даніны з пэўнай тэрыторыі. У якасці васалаў вялікага князя дружыннікі неслі служ-бу за "лен". У летапісе пад 862 г. сказана, што князь Рурык, які знаходзіўся ў Ноўгарадзе, раздаваў мужам сваім гарады, таму - Полацк, таму - Растоў, другому - Белавозера". Словы "княжы муж" азначаюць чалавека, які набліжаны да князя, выконвае яго даручэнні і якому ў кіраванне і для збору даніны даецца горад з воласцю. Паступова княжыя мужы з разнастайнымі азначэннямі ("добрыя", лепшыя" і інш.), як члены старэйшай дружыны князя пачалі, называцца баярамі.
Надзейнай апорай княжацкай улады была ваенная дружына. Дружыннікі акружалі князёў, абаранялі іх інтарэсы. 3 імі князь раіўся па пытаннях нях арганізацыі паходаў, а таксама суда і адміністрацыйнага кіравання. Калі князь перамяшчаўся на новае княства, дружына ішла за ім. Так, калі ў 1088 г. тураўскі князь Святаполк Ізяслававіч перайшоў на вялікакняжацкі прастол ў Кіеў, то з сабой ён забраў і тураўскую дружыну.
Дружыны ў полацкіх князёў, як і ў іншых князёў "рускіх", складаліся з дзвюх груп: у першую - старэйшую - уваходзілі "баяры", "сiльные мужы", у другую - малодшую, якая жыла пры двары князя - "отрокi". 3 яе выходзілі слугі князя, яго целаахоўнікі, малодшыя службовыя асобы. Земскія ратнікі, якія не належалі да сталага княжацкага войска, насілі найменне "воі". Па словах В.Ключэўскага, "баявыя людзі", як тыя, што належалі да дружыны князя, так і тыя, што выходзілі з простага насельніцтва, часам азначаліся неюрыдычным тэрмінам "кметы" ці "кмецце" ў зборным сэнсе.
Такім чынам, у грамадстве ўтварылася некалькі пластоў. Верхні складалі князі, баяры, старэйшая і малодшая дружыны, духавенства. Феадалы былі ўзаемазвязаны сістэмай васалітэту, якая рэгулявала пра-вы і абавязкі паміж імі, а таксама перад дзяржавай.
Эканамічная магутнасць класа феадалаў дазволіла яму заняць пануючае становішча ў палітычным жыцці грамадства, захапіць усе ключавыя пасады ў дзяржаўным апараце. Клас феадальна-залежных людзей утварыўся:
1) за кошт замацавання халопаў і іншых несвабодных людзей на зямлі, бо для феадала значна важ-ней станавілася валодаць правам распараджацца павіннасцямі сялян, чым іх асобай;
2) шляхам гвалтоўнага пазаэканамічнага прымусу былых свабодных абшчыннікаў уносіць пэўныя даніны і выконваць павіннасці на карысць асобных феадалаў або дзяржавы ў цэлым;
3) у выніку маёмаснага расслаення свабодных ся-лян, якія, збяднеўшы, трапілі ў даўгавую кабалу.
Так у разглядаемы перыяд з'яўляецца фігура феадальна-залежнага селяніна-закупа. Закуп меў сваю гаспадарку, але беднасць прымушала яго ісці ў кабалу да феадала, у якога ён браў купу - грашовую суму або натуральную дапамогу, і таму быў абавязаны працаваць на гаспадара. Праца закупа не ішла ў кошт аплаты доўгу (пазыкі), а выступала толькі ў якасці выплаты працэнтаў за пазыку. Таму адпрацаваць купу было вельмі цяжка і селянін мог пажыццёва заставацца ў феадала. У выпадку пабегу закуп аўтаматычна станавіўся халопам. Да халопства вёў і крадзёж, учынены закупам. Феадал меў у адносінах яа закупа права вотчыннай юрысдыкцыі. Трэба адзначыць, што закуп у адрозненне ад халопа меў некаторыя правы. Яго нельга было біць "не за дело", прадаць у халопы, ён мог скардзіцца на гаспадара суддзям, у яго нельга было безпакарана адняць маё масць.