Дзякуючы экстэнсіўнаму фактару адбывалася значнае павелічэн-не ВУП. Так, за сямігодку (1958-1965) аб’ём прамысловай вытвор-часці БССР павялічыўся ў 2, 1 раза пры плане 1, 8. Было пабудавана больш за 300 буйных прадпрыемстваў, у тым ліку заводаў і камбіна-таў «вялікай хіміі» у Гомелі, Гродна, Магілёве, Наваполацку, Салігорску, Светлагорску. Сярэднегадавы прырост прамысловай прадукцыі да-сягнуў 11, 4 %, на 2, 6 % больш запланаванага.
Вытворчыя поспехі рэспублікі дазволілі ёй выйсці на 2 месца па здабычы торфу, вытворчасцi фанеры і iльняных тканiн; на 3 – па вы-пуску грузавых аўтамашын, трактараў, станкоў, цэменту, шкла. У БССР завяршылася фарміраванне прамысловага комплексу з разві-тым аўтамабіле-, трактара-, станка- і прыбора-будавання, радыёэлек-тронікі, нафтапераапрацоўкі і хімічнай вытворчасці. З пабудовай Бя-розаўскай, Васiлевiцкай i Мiнскай ЦЭЦ электраэнергетыка БССР вы-расла ў 3, 1 раза. У асноўным было завершана стварэнне адзiнай Бела-рускай энергасiстэмы.
У маштабе ўсяго СССР экстэнсіўныя метады гаспадарання давалі 68, 2 % прыбытку, а сама эканоміка рабiлася ўсё больш затратнай. Здабываючая прамысловасць атрымлiвала 30 % капiталаўкладанняў, а давала толькi 7% прадукцыi прамысловасцi. Прадукцыйнасць працы істотна адставала і ў пачатку 1960-х складала толькі 45 % ад амеры-канскай. Рост галін групы «А» (вытворчасць сродкаў вытворчасці) апярэджваў рост прадукцыі народнага спажывання (група «Б») нават у большых памерах, чым было прадугледжана сямігадовым планам.
У БССР гэтыя лічбы былі больш аптымістычнымі. Так, у 8-й пя-цігодцы (1966-1970) рэнтабельнасць прамысловай вытворчасці выра-сла ў 1, 5 разы, а гаспадарка БССР атрымала больш за 9 млрд руб. прыбытку – на 5 млрд больш, чым за папярэднія 5 гадоў. Аб’ём прамысловай вытворчасці павялічыўся амаль на 80 % замест 70 % па пла-ну. Прырост вытворчасці сродкаў вытворчасці склаў 62 %, а прадук-цыйнасць працы вырасла на 39 %.
Без уліку дробных, у строй увайшлі 78 буйных прадпрыемстваў, у тым ліку новыя магутнасці на Полацкім нафтаперапрацоўчым заводзе, 1-я чарга Полацкага хімічнага камбіната, 2-і і 3-і калійныя камбінаты ў Салігорску, Гродзенскі хімічны камбінат, Светлагорскі завод штуч-нага валакна, Пінскі завод штучнай скуры, Брэсцкі дывановы камбі-нат, 1-я чарга Магілёўскага камбіната сінтэтычнага валакна і інш.
Партыйна-савецкае кіраўніцтва ўсведамляла, што экстэнсіўныя фактары развіцця народнай гаспадаркі сябе вычарпалі і таму пачынаючы з ХХІV (1971) з’езда КПСС ставілася задача аб неабходнасці яе пераводу на інтэнсіўныя рэйкі, але рэалізаваць задуманае не ўдалося. Восьмая пяцігодка была апошняй паспяховай пяцігодкай савецкага часу. У далейшым тэмпы росту вытворчасці працы і нацыянальнага даходу сталі зніжацца. Тэхнічная і тэхналагічная адсталасць пэўным чынам кампенсавалася чарговымі фінансавымі інвестыцыямі. Так, у гады наступных трох (1971-1985) пяцігодак капітальныя ўкладанні ў эканоміку Беларусі далі магчымасць павялічыць вытворчыя фонды ў 3, 4 раза (з 15, 2 да 52 млрд руб.).
Галоўнай задачай дзесятай (1976-1980) пяцігодкі абвяшчалася ба-рацьба за інтэнсіфікацыю грамадскай вытворчасці. Экстэнсіўны шлях таксама ўжо не даваў ранейшага эфекту, бо нацыянальны даход узрос толькі ў 2, 5 раза, а тэмпы росту вытворчасці сталі зніжацца. Так, тэм-пы развіцця эканомікі ў 1981–1982 гг. склалі толькі 1, 1%. У 1982 г. прырост рэальных даходаў на душу насельніцтва знізіўся да дзесятай долі працэнта.
У выніку ў 1975-1986 гг. у СССР фактычна перапыніўся экана-мічны рост, паколькі былі вычарпаны і экстэнсіўныя фактары (пера-пыніўся прыток рабочай сілы, замарудзіўся ўвод у дзеянне прадпры-емстваў, зменшылася фондааддача і сельскагаспадарчая вытворчасць і інш.). Эканоміка стала набываць выразна затратны характар і патра-бавала кардынальных рэформ.
Інтэнсіўны тып росту эканомікі, пад якім разумеюць перавагу атрыманага ВУП над колькасцю затрачаных рэсурсаў, знаходзіў адбітак у павышэнні вытворчасці працы, рацыянальным выкарыстанні сыравіны і матэрыялаў, энергазберажэнні, укараненні дасягненняў навукова-тэхнічнага прагрэсу.
Асобныя аспекты інтэнсіфікацыі эканомікі выкарыстоўваліся ў гады сталінскіх пяцігодак, але ўсе яны надзвычай актуалізаваліся ўжо ў другой палове 1950-х гг. У выніку ў БССР, як і паўсюдна ў СССР, актывізаваўся рух брыгад і ўдарнікаў за камуністычныя адносіны да працы. У 1960-1970-я гг. тут узніклі новыя формы сацыялістычнага спаборніцтва: калектываў сумежных прадпрыемстваў, pyx за высокую культуру вытворчасці, навуковую арганізацыю працы, за прысваенне вырабам Дзяржаўнага знака якасці. Праводзіліся камуністычныя су-ботнікі, ударныя працоўныя вахты ў гонар 50-годдзя Кастрычніка, 50-годдзя ўтварэння БССР і КПБ, 100-годдзя з дня нараджэння Ў. Леніна і інш. Колькасць удзельнікаў гэтых рухаў ахоплівала амаль усіх пра-цоўных, але вынікі кампаній не мелі тых эканамічнага эфекту, на які разлічвалі іх арганізатары. Па розных прычынах задача інтэнсіфіка-цыі эканомікі так і засталася нявырашанай на працягу ўсяго савецкага часу.
Механiзм гаспадарання, якi склаўся ў канцы 1920-х – 1930-я гг., заставаўся амаль нязменным. Ён не спрыяў iнтэнсiфiкацыi эканомiкi i прыкметна саступаў заходнiм дзяржавам, якія развіваліся ва ўмовах капіталістычнага рынку. Забеспячэнне тэмпаў росту прадукцыі прамысловасцi шляхам пабудовы новых прадпрыемстваў прыводзіла да распыленасці капітальных укладанняў, у выніку чаго павялічваліся аб’ёмы незавершанага будаўніцтва.
Нізкая прадукцыйнасць працы, слабая фондааддача, вялікая энер-гаёмістасць прадукцыі, уціск камандна-адміністрацыйнай сістэмы, слабая зацікаўленасць працоўных у выніках сваёй працы, нізкі (у па-раўнанні з Захадам) узровень жыцця заставаліся характэрнымі рысамі сацыялістычнай сістэмы гаспадарання.
Замест укаранення эканамічных рычагоў рэгулявання эканомікі (гаспадарчы разлік і інш.), цэнтралізаванае кіраванне ёю яшчэ больш узмацнялася. У выніку механізм гаспадарання стаў ператварацца ў механізм тармажэння эканамічнага і сацыяльнага развіцця.
4. Асноўныя тэндэнцыі індустрыяльнага развіцця БССР ва ўмовах разгортвання навукова-тэхнічнай рэвалюцыі
У сярэдзіне XX стагоддзя чалавецтва ўступіла ў паласу навукова-тэхнічнай рэвалюцыі (НТР), калі навука стала пераўтварацца ў вызначальны фактар вытворчасці. Яе галоўнымі накірункамі сталі комплексная аўтаматызацыя, выкарыстанне новых відаў энергіі, стварэнне новых канструкцыйных матэрыялаў і інш.
Прынятая ХХІІ з’ездам КПСС Праграма пабудовы камунізма вы-лучыла шэраг прыярытэтных накірункаў навукова-тэхнічнага прагрэсу – поўная электрыфікацыя краіны, комплексная механізацыя работ з далейшым пераходам да аўтаматызацыі вытворчых працэсаў, шырокае выкарыстанне хіміі ў народнай гаспадарцы, укараненне лічыльна-вырашальнай тэхнікі і г. д. у многім абумовіла выхад нашай краіны на перадавыя пазіцыі ў эканоміцы. Выкарыстанне першага ў свеце турба-рэактыўнага пасажырскага самалёта «ТУ-104» (1956), запуск першага штучнага спадарожніка Зямлі (1957), здача ў эксплуатацыю атамнага ледакола «Ленін» (1960), палёт у космас Ю. А. Гагарына і інш. атры-малі заслужанае прызнанне ўсяго чалавецтва.
На заводах і фабрыках БССР укараняліся аўтаматычныя лініі. Іс-тотна ўзрасла кваліфікацыя рабочых і ІТР. За 12 пасляваенных год колькасць інжынераў павялічылася з 5, 1 тыс. да 13, 7 тыс. чал., тэхні-каў – з 9, 9 тыс. да 27, 5 тыс. чал. З 1958 г. на прадпрыемствах прамы-словасці, транспарту і будаўніцтва БССР пачалі стварацца арганізацыі Ўсесаюзнага таварыства вынаходнікаў і рацыяналізатараў, да канца года яны аб'ядноўвалі 21, 8 тыс. чал.
Цэнтрам навуковай думкі з’яўлялася Акадэмія навук БССР. Рас-працаваны Інстытутам фізікі і матэматыкі метад спектральнага аналі-зу металу ў 1956 г. быў укаранёны на Мінскім трактарным заводзе і дазволіў сэканоміць каля 700 тыс. руб. У 1957 г. прапанаваныя Фізіка-тэхнічнага інстытута АН БССР метады ўдасканалення вытворчасці далі эканамічны эфект каля 2 млн руб.
Фінансаванню саміх навук надавалася значна меншая ўвага, чым вытворчасці, і яно складала толькі 2, 2 % нацыянальнага даходу. Тым не менш беларускія навукоўцы дасягнулі поспехаў у вывучэнні фізікі цвёрдага цела, спектраскапіі, оптыкі, цепла- і масаабмену, у атамнай энергетыцы, хіміі неарганічных злучэнняў і іншым важным напрам-кам навукова-тэхнічнага прагрэсу.
У аснову сямігадовага (1959-1965) плана для БССР былі закладзены паскораныя тэмпы развiцця вызначальных для эканомiкi галiн – энергетыкi, машынабудавання, хiмiчнай прамысловасці. У рэчышчы дасягненняў навукова-тэхнічнай рэвалюцы ў 1960 г. у сталіцы БССР пабачыла свет першая ў краiне ЭВМ «Мiнск-1», у канцы 1962 г. з’явіў- ся першы беларускі халадзiльнiк «Мiнск -1». У маi 1962 г. Iнстытут фiзiкi АН БССР запусцiў атамны рэактар (п. Сосны, пад Мінскам).
На працягу 1950-1960-х гг. былі створаны сотні комплексна механізаваных і аўтаматызаваных участкаў. У 1970-1980-я гг. БССР ужо набыла трывалую славу флагмана прыборабудавання («Агат», завод імя С. Арджанікідзе), электронікі («Інтэграл»), радыёэлектронікі («Га-рызонт»). Асаблівых поспехаў дасягнула хімізацыя народнай гаспа-даркі. Так, на базе Старобiнскага радовiшча быў створаны калiйны камбiнат, здольны задавальняць 40 % агульнасаюзных патрэб у калiй-ных угнаеннях. У 1963 г. пачаў дзейнiчаць Полацкi нафтаперапрацоў-чы і Гомельскі суперфасфатны заводы, Гродзенскi азотнатукавы кам-бiнат. У 1960 г. былi пракладзены газаправоды Дашава-Мiнск, Шчор-сы-Гомель, што забяспечыла палівам 11 прамысловых цэнтраў рэспублікі. У 1964 г. у раёне Рэчыцы пачало распрацоўвацца прамысло-вае радовішча нафты. За 1961–1970 гг. аб’ём хімічнай і нафтахімічнай прамысловасці павялічыўся больш чым у пяць разоў.
У многім таму, што на мяжы 1960–1970-х гг. эканоміка БССР дасягнула свайго вышэйшага ўзроўню, паспрыяла беларуская навука. Варта адзначыць, што і беларускае кіраўніцтва на чале з П. Машэравым аказвала ёй значную ўвагу. АН БССР істотна павялічвала свае магчымасці па каардынацыі ўкаранення дасягненняў НТР у вытворчасць. За 1970-1980 гг. да 21 яе інстытута дадалося яшчэ 10, а таксама канструктарская і вопытна-эксперыментальная база.