Палітычнае, сацыяльнаэканамічнае і духоўнакультурнае становішча беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай
Змест
1. Люблінская ўнія і ўтварэнне Рэчы Паспалітай. Статут ВКЛ 1588 г.
2. Эвалюцыя дзяржаўнага і сацыяльнапалітычнага ладу на беларускіх землях
3. Працэс сацыяльнай і палітычнай кансалідацыі прывілеяваных саслоўяў
4. Вынікі аграрнай рэформы 1557 г. Эканамічнае і юрыдычнае становішча сялян
5. Развіццё гарадоў: рамяство, мануфактурная вытворчасць і гандаль
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Люблінская ўнія і ўтварэнне Рэчы Паспалітай. Статут ВКЛ 1588 г.
Асноўнай прычынай, якая падштурхнула ВКЛ да збліжэння з Польшчай (Каронай), з’яўлялася чарговая, самая працяглая ў яго гісторыі Лівонская вайна (1558–1583). Так, у пачатку 1562 г. войскi маскоўскага цара Івана Грознага ўжо дайшлi да Шклова, Оршы, Вiцебска, а праз год, 15 лютага захапілі Полацк.
Няўдалы для ВКЛ ход вайны абудзіў у асяроддзі яго шляхты ідэю заключэння ўніі з Польшчай у мэтах абароны сваёй краіны. Але польскiя магнаты вырашылi скарыстаць цяжкае становiшча княства ў сваіх мэтах, навязаўшы яго паслам свае ўмовы ўніі. Іх абмеркаванне пачалося 10 студзеня 1569 г. у Люблiне, дзе адкрыўся агульны сейм Польшчы i ВКЛ, а 1 сакавіка большасць вялікакняскіх дэлегатаў, не пагадзіўшыся з польскiм праектам унii, пакiнула горад. У тых умовах палякі дамагліся ад караля акта аб далучэннi Украіны да Польшчы.
У адпаведнасці з зацверджаным 1 ліпеня 1569 г. актам уніі, абвяшчалася аб’яднанне Польшчы (Кароны) i ВКЛ у федэратыўную дзяржаву – Рэч Паспалiтую (РП) на чале з адзіным манархам Жыгiмонтам II Аўгустам (15691572) і двухпалатным сеймам. Для беларускалітоўскай шляхты ўтварэнне агульнай дзяржавы не адкідвала магчымасці далейшага ўдасканалення ўнутранага жыцця ВКЛ. Так, у 1581 г. тут быў створаны Вышэйшы суд – «Галоўны лiтоўскi трыбунал» і пачалася праца па падрыхтоўцы новага Статута. У лiку распрацоўшчыкаў апошняга былі вiленскi ваявода, вялiкi гетман і падканцлер Леў Сапега, канцлер Астафiй Валовiч i iнш.
Новы Статут, абнародаваны ў 1588 г., уяўляў сабою не толькі звод законаў, а і прававую гарантыю самастойнасцi сваёй дзяржавы. Характэрна, што ў ім зусім не згадвалася аб стварэнні РП. Усе яго 487 артыкулаў увабралі нормы адміністрацыйнага, ваеннага, судовапрацэсуальнага, шлюбнасямейнага і апякунскага, спадчыннага, зямельнага, ляснога і паляўнічага, крымінальнага права.
Палiтычны лад ВКЛ, замацаваны Статутам 1588 г., не адпавядаў таму яго становiшчу ў РП, якое вызначыў Люблiнскi акт. Фармальна дзве дзяржавы аб’ядноўвалi толькi супольныя манарх i сойм. Асобнымi ж для ВКЛ былi скарб i манета, канцылярыя, трыбунал, войска, законы, дзяржаўная мова. Выканаўчая ўлада ў княстве здзяйснялася ўласнай адміністрацыяй на чале з канцлерам. Такім чынам, паглынання Каронай ВКЛ не адбылося. Кіруючым вярхам княства ўдалося захаваць яго самастойнасць у складзе федэратыўнай РП.
2. Эвалюцыя дзяржаўнага і сацыяльнапалітычнага ладу на беларускіх землях
У адпаведнасці з Люблінскай уніяй, вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады ў РП былі кароль і парламент. Пасада караля з’яўлялася выбарнай, а парламент (сейм) складаўся з дзвюх палат – сената і пасольскай ізбы. Як вышэйшы кіруючы орган сенат (рада) фарміраваўся тэрмінам на два гады з найбольш знатных і ўплывовых прадстаўнікоў духоўных і свецкіх феадалаў, усяго да 150 чал. Больш за 200 дэпутатаў павятовых сеймікаў складалі пасольскую ізбу. Папярэдне абмеркаваныя пастановы аднагалосна прымаліся на агульным пасяджэнні сейма і пасля зацвярджэння іх каралём набывалі сілу закона. Іншая справа, што калі дэпутат, спасылаючыся на права liberum veto, галасаваў супраць, то адхіляўся ўвесь заканапраект.
Вышэйшая выканаўчая ўлада ўскладалася на караля. Пасля смерцi Жыгiмонта II Аўгуста (1572) шляхта прад’явіла новаму каралю Генрыху Валуа (15731574) пэўныя ўмовы, якія знайшлі адбітак у двух актах – «Пакта канвента» і так званых «генрыкавых артыкулах». Паводле першага дакумента, кароль абавязаўся праводзіць палітыку, скіраваную на ўмацаванне знешніх сувязяў з Францыяй. Паводле другога, ён быў абавязаны склiкаць сеймы ў Варшаве праз кожныя 2 гады, а ў асобных выпадках – часцей. Дзейнасць манарха кантралявалася 16 сенатарамірэзiдэнтамі. Ён не меў права склікаць апалчэнне і ўсталёўваць новыя падаткі без згоды сейма. Шляхта набывала правы стварэння аб’яднанняў (канфедэрацый). Адмова караля выконваць прад’яўленыя артыкулы і апраўдвала ўзброенае яму супраціўленне (рокаш). Такім чынам, РП уяўляла сабою канстытуцыйную саслоўную манархію. Сам кароль лiчыўся «першым сярод роўных» i абавязваўся захоўваць «залатыя шляхецкія вольнасці».
На працягу амаль ста гадоў пасля Люблінскай уніі ВКЛ у палітычнай сістэме РП мела статус самастойнай дзяржавы са сваёй тэрыторыяй, вышэйшымі (генеральны соймік, канцылярыя, трыбунал) і мясцовымі ўладнымі структурамі, заканадаўствам (Статут 1588), дзяржаўнай мовай, войскам, мытняй, скарбам і інш. Але пад уздзеяннем важных падзей (рэфармацыя, утварэнне ўніяцкай царквы, контррэфармацыя і інш.) беларуская шляхта трапляла ў залежнасць ад мясцовых магнатаў. Ёй удалося аднавіць дзейнасць свайго генеральнага сойміка, які збіраўся ў Вільні.
У 1673 г. сейм РП прыняў пастанову аб скліканні кожнага трэцяга агульнага заканадаўчага органа ў Гародні. Гэтая ўступка літоўскабеларускай шляхце магла мець канструктыўны працяг у справе ўмацавання самастойнасці княства. Але яе асабістыя амбіцыі апынуліся мацней дзяржаўных інтарэсаў. Яе імкненне набыць такія ж «залатыя вольнасці», далучыцца да «польскага народу шляхецкага» і тым узняць свой прэстыж, прымушала адмовіцца ад сваёй рэлігійнай (праваслаўнай) і нацыянальнай (літоўскабеларускай) ідэнтычнасці на карысць каталіцкай і польскай. Адной з выразных прыкмет гэтай з’явы стала пастанова жнівеньскага сойму 1696 г., паводле якой шляхта ВКЛ дамаглася ад караля РП увядзення на сваёй тэрыторыі польскай мовы замест беларускай. Тым самым дзяржаўнасць ВКЛ пазбавілася аднаго са сваіх важнейшых атрыбутаў. У выніку паміж саслоўямі шляхты з аднаго боку і сялянамі з мяшчанамі з другога – паглыбіўся раскол па рэлігійнанацыянальнай прыкмеце.
Пры гэтым шляхта як вышэйшае саслоўе па меры развіцця эканамічных, палітычных, духоўнакультурных працэсаў губляла былую еднасць і распадалася на групоўкі на чале з магнатамі. Папершае, з 1610 г. кароль перанёс сваю рэзідэнцыю ў Варшаву, таму іх уплыў у найбольшай ступені адчуваўся менавіта ў княстве. Пасутнасці, мясцовыя сеймікі выконвалі волю магнатаў, як правіла ігнаруючы дзяржаўныя інтарэсы. У тых умовах нават вышэйшы заканадаўчы орган – сейм – пачынае даваць збой. Так, за час з 1652 па 1764 гг. у вынiку подкупаў магнатамі яго дэпутатаў 48 пасяджэнняў з 55 было сарвана зза выкарыстання «лiберум вета».
У другой палове ХVІІ ст. слабасць каралеўскай улады і нядзеездольнасць сейма выклікалі сутыкненні паміж магнацкімі групоўкамі Пацаў, Агінскіх, Сапегаў, якія суправаджаліся ахвярамі і разбурэннямі. У час Паўночнай вайны ў шляхецкіх колах узнікла так званая Вялікакняжацкая канфедэрацыя, якая падтрымала Пятра І.
У ХVІІІ ст. барацьба паміж магнацкімі групоўкамі (Патоцкiмi i Бранiцкiмi, Радзiвiламi i Чартарыскiмi) і прыхільнікамі розных канфедэрацый атрымала далейшае развіццё ў той час, як усё грамадства РП чакала кардынальных рэформ. Характэрна, што літоўскабеларуская шляхта не патрабавала ніякіх прывілеяў ні для сябе, ні для ВКЛ. На яго тэрыторыі працягвалі дзейнічаць Статут 1588 г., мясцовая адміністрацыя, ранейшыя шляхецкія тытулы, але разам з тым – і польская мова ў якасці дзяржаўнай. Невыпадкова ў другой палове ХУІІІ ст. у грамадскай думцы РП яшчэ працягвала існаваць як дзяржава двух народаў – Кароны і ВКЛ. Нават апошні яе кароль – ураджэнец маёнтка Волчын Берасцейскага пав. Станіслаў Панятоўскі тытулаваўся як стольнiк ВКЛ, а Тадэвуш Касцюшка называў сябе літвінам.
3. Працэс сацыяльнай і палітычнай кансалідацыі прывілеяваных саслоўяў
У Статуце 1588 г., акрамя іншага адбіўся падзел насельніцтва ВКЛ на саслоўі: шляхту, духавенства, мяшчан і простых людзей. Пачатак фарміраванню саслоўнай структуры быў пакладзены яшчэ ў канцы ХІVпершай палове ХV стcт., калі частка літоўскай знаці каталіцкага веравызнання, прыняўшы прывілеі і гербы польскай шляхты (1413) паспрабавала выказаць свой асобы статус у параўнанні з астатнім праваслаўным служылым баярствам. Такім чынам узнікла кансалідаваная сацыяльная група, якая першай заявіла аб сваіх палітычных і эканамічных прыярытэтах і дамаглася ад вялікага князя іх юрыдычнага прызнання. Прывілеем Казіміра 1447 г. усе баяры, у тым ліку, пабратаная з палякамі «шляхта», набывалі асобыя эканамічныя, юрыдычныя і іншыя правы. У 1522 г. вызначылася тэндэнцыя да замацавання існуючай сацыяльнай групы як прывілеяванага саслоўя пад запазычанай у палякаў назвай «шляхта» (szlachta), якая ў сваю чаргу паходзіла ад немцаў – «Geschlecht» (рыцар).
Саслоўе феадалаў, якое займала пануючае становішча ў эканамічных і прававых адносінах, не ўяўляла сабой адзінага цэлага і падраздзялялася на шэраг груп, прыналежнасць да якіх залежала ад радавітасці, памераў землеўладання, колькасці залежных людзей, займаемай пасады ў дзяржаўным апараце і інш. Да ліку найбольш знатнай, багатай і ўплывовай шляхты варта аднесці магнатаў, якія мелі тытулы князёў і паноў. У іх ліку – Алелькавічы, Валовічы, Гальшанскія, Гаштольды, Глябовічы, Ільінічы, Кішкі, Радзівілы, Пацы, Сангушкі, Тышкевічы, Хадкевічы, Чартарыйскія. Кожнаму з іх належалі велізарныя латыфундыі і не менш 1000 сялянскіх дымоў. Магнаты карысталіся ўсёй паўнатой маёмасных, асабістых і палітычных правоў. Іх маёнтківотчыны ўяўлялі сабой «дзяржавы ў дзяржаве». Яны мелі ўласныя ўзброеныя сілы, якія камплектаваліся з залежнай ад іх дробнай шляхты (баяр) і часткова сялян (панцырных баяр). Буйныя феадалы займалі найбольш важныя дзяржаўныя або прыдворныя пасады, якія прыносілі ім велізарныя прыбыткі.
Другую групу складалі сярэднія феадалы, якія называліся ў XVI ст. зямянамішляхтай і валодалі «добрай аселасцю», гэта значыць добрым іменем, усяго каля 650 шляхцічаў, якім належала ад 21 да 500 сялянскіх дымоў. Незадоўга да падпісання Люблінскай уніі разам з магнатамі ім належала 48, 4 % сялянскіх гаспадарак. Яны займалі другарадныя пасады ў дзяржаўным апараце і знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад князёў і паноў.