ВКЛ: ацэнка дзяржау у беларускай гiсторыяграфii
План
1. Уступ
2. Канцэпцыi паходжання ВКЛ
3. Заходнерускiя i лiтоускiя землi перад уваходжаннем у склад ВКЛ
4. Склад ВКЛ
Заключэнне
Спіс выкарыстанай літаратуры
Уступ
ВКЛ была дзяржавай, якая была створана як аб’яднанне розных дзяржау, насельництва было прадстаулена розным народами и вераиспаведаннем. Адметнай рысай дзяржау якия уваходзили у ВКЛ было жаданне князей заствацца незалежными и самастойными на маленькай тэрыторыи, но пры гэтым мець ахову ад знешних пагроз. ВКЛ па свайму складу было полиэтничнай моцнай и вяликай дзяржавай сярэдневечча. Гэта дзяржава было створана у час феадальнай раздробленасци и мижусобных войн памиж феадалами, на тэрыторыи заходнеруских и литоуских зямель, якия гарманична дапауняли друг друга: закходнеруския земли прынесли з сабой – кансалидацыю замель, а литойския земли – палитычную стабильнасць.
1. Канцэпцыi паходжання ВКЛ
Згодна традыцыйнай (лiтойскай) канцэпцыi утварэнне ВКЛ падавалая выключна як вынiк захопу лiтоуцамi заходнерускiх зямель i iх гвалтойнага далучэння да Лiтойскай дзяржавы. Фактар знешняй лiтойскай агрэсii у гэтым працэссе абсалютызавауся. Лiтва выступала у якасцi варожай дзяржавы, якая сiлай зброi захапiла рускiя землi.
Ролю аб’яднальнага цэнтра русскiх княствай традыцыйная гiстарыяграфiя замацойвала за Маскоускiм княствам, якое знаходзiлася у складзе Уладзiмiрскага. Тут была «сапраудная» Русь, якая, памацнейшы, уступiць у барацьбу з варожай Лiтвой за старажыткую спадчыну.
Далучэнне дробных княствай да самкойскiх уладанняй зауседы лiчылася з’явай выключна прагрэсiйнай, сваеасаблiвай праявай гiстарычнай заканамернасцi, перавагi цэнтралiзацыi над феалальнай раздробленасцю. Рост тэрыторыii ВКЛ звычайна даследчыкау засмучау, таму што тым самым аддалялась здзяйсненне Масквой яе гiстарычнай мiссii. Маскоускiя князi падавалiся «збiральнiкамi», а лiтоускiя – чужынцамi-захопнiкамi, спусташальнiкамi Рускай зямлi.
Гэты падыход адлюстройувау навуковы погляд, стан гiстарычных крынiц i ведау i быу агульнапрынятым. Тамму шмат хто i сення здзiвiцца, калi дазнаецца, што для праваслауных жыхароу ВКЛ русскiмi, былi перш за усе самi i уся Русь, паводле iх меркаванняу, аб’ядноувалася менавiта у Лiтоуска-Рускай дзяржаве. Аб гэтым сведчаць шматлiкiя помнiкi i летапiсы.
Напрыклад, у «Летапiсе Рачынскага» зазначана, што у 1512г. «князь велiкiе московскiе Васiлiй, забывшi перемiря i прiсягi свое, до паньства Русского войско свое высылал i шкоды непрыятельскiм обычаем чынiл» (гаворка iшла пра паход князя Васiлiя у ВК, на Смаленск).
Такое станiвiшча тлумачыцца тым, што у перыяд свайго росквiту ВКЛ распасцiралася ад Балтыi да Чорнага мора i ад межау Польшi i Венгрыi да Падмаскоуя. Яунымi былi i рэальныя суадносiны у iм лiтоускага i славянскага элементау. Уласна Лiтва займала у iм усяго 1/12 краiны, ¾ насельнiцтва складала мая частка старажытнарускай народнасцi, якая ужо у ВКЛ паступова трансфармавалася у беларускую, русскую i украiнскую народнасцi. Лiтоуцы з’явiлiся у гэтай дзяржаве нацыянальнай меншасцю.
Такiм суадносiны тэрытарыяльнага i этнiчнага кампанентау у ВКЛ далi падставу некаторым аутарам для рэзкай ломкi традыцыйная канцэпцыi.
Другая тэнцэпцыя – зваротная канцэпцыя утварэння ВКЛ, прапагандуемая у творах М.Ермаловiча, якога падтрымлiваюць некаторыя iншыя даследчыкi. Аснойная яе iдэя заключаецца у тым, што не лiтоуская знаць захапiла рускiя землi, як сцвярджалi лiтоускiя хранiсты, а, наадваром, заходнерускiя княства далучылi да сябе Лiтву i заснавалi ВКЛ. Гэта тэорыя была папулярна сярод лiтаратурнай i мастацкай нацыянальнай iнтэлiгенцыi, некаторых палiтыкау з моманту атрымання Беларуссю дзяржаунай незалежнасцi. Але большасць вучоных-спецыялiстау не згодны з ей. Таму, что гэта канцэпцыя у асноуным грунтуецца на летапiсах, а яны не з’яуляюцца дакладнай гiстарынай крынiцай. Яны усе больш позняга паходжання, i адны i тыя ж падзеi трактуюцца iмi по-рознаму. Праблемы ранняй гiсторыi вырашаюцца не Толькi па пiсьмовых крынiцах. Больш дакладнымi з’яуляюцца археалагiчныя, геаграфiчныя, лiнгвiстычныя даследваннi, асаблiва калi яны усе даюць прыблiзна аднолькавыя вынiкi. Дауно вырашана пытанне аб месцазнаходжаннi старажытнай Лiтвы з дапамогай археалагiчных даследаванняу, якiя прасочваюць межы распаусюджання балцкiх i славяшскiх культур.
Тэрыторыя Верхняга Панямоння, якую М.Ермаловiч лiчыць месцам знаходжання летапiснай Лiтвы, былi не балцкай, а славянскай. Лiтоуская Галiна балтау займала асноуную тэрыторыю сучаснай Лiтвы – правабярэжную частку Панямоння, выключаючы невялiкi рэгiен нiжняга цячэння Немана, дзе жылi скалвы[1]. Тапонiм «Лiтва», вакол якога грунтуецца канцэпцыя аб знаходжаннi старажытнай Лiтвы у Верхнiм Панямоннi[2], з’явiуся тут, калi Чорная Русь, цi Новагародчына, ужо увайшла у ВКЛ,
2. Заходнерускiя i лiтоускiя земелi перад уваходжаннем у склад ВКЛ
Каб даць ацэнку дзяржау у рамках ВКЛ разгледзiм больш падрабязна заходнерускiя i лiтоускiя землi у XIIIст.
Для заходнiх зямель Русi XII-XIIIст. былi пэрыядам феадальнай раздробленаскi, якая была заканамернай з’явай у працэссе сцвярджэння феадальнага ладу. У гэты перыяд наступiу новы этап, якi характэрызуецца паглыбленнем i развiццем феадальных адносiн. Умацаванне класса феадалау дазволiла ажыццяуляць уладу над феадальна залежным насельнiцтвам без дапамогi кiеускага князя i яго дружiны. Як выник, на месцах пачалi узнiкаць моцныя эканамiчныя i палiтычныя цэнтры, здольныя уладарыць самастойна. Аднак працэсс феадальнага раздраблення не спынiуся на вылучэннi буйных самастойных цэнтрау, якiмi былi Полацкае, Турава-Пiнскае, Галiцка-Валынскае i iншыя княствы. Княствы пачалi драбiцца на удзелы. Так на Полацкай зямлi вылучалiся Мiнскае, Вiцебскае, Друцкае, Iзяслаускае i Лагойскае княствы, якiя прэтэндавалi на пашырэнне свайго эканамiчнага, палiтычнага i тэрытарыяльнага уплыву. XII-XIIIст. прайшлi у бесперапынных мiжусобных войнах. Страцiушы некаторыя землi на усходзе, полацкiя князi усе ж такi пашыралi свае уладаннi на пауночным захадзе за кошт суседнiх прыбалтыйскiх зямель. Напрыклад, у нiжнiм цячэннi Заходняй Дзвiны былi заснаваны гарады-крэпасцi Кукенойс i Герцыке.
З XIIIст. заходнiм i пауночна-заходнiм землям Русi пачала пагражаць сур’езная небяспека – агрэсiя нямецкiх феадалу. У XIIст. Яны пачалi пранiкаць у Прыбалтыку, плямены якой не паспелi яшчэ стварыць сваю дзяржаунасць. Трэба згануць увагу на тое, что не толькi балцкiм пляменая, але i заходнерускiм княствам даводзiлася уступаць у барацьбу з ордэнам мечаносцау Гэты ордэн перахапiу у Полацка права кантролю i збору Данiны з воднага шляху у Балтыйскае мора. Аднак гэта не спынiла мiжусобную вайну памiж полацкiмi князямi. Акрамя гэтага, над заходнерускiмi землямi навiсла пагроза ад Тэутонскага ордэна.
Яшчэ адным фактарам аслаблення заходнерускiх зямель стала татара-мангольскае нашэсце. Расколатая на княствы i удзелы, Русь не здолела даць арганiзаваны адпор татара-манголам i да канца 50-х гадоу XIIIст. Яна была канчаткова устаноулена улада татара-мангольскiх ханау над Пауночна-Усходняй Руссю. У сваю чаргу, заходнерускiя землi, хаця i заставалiся у баку ад шляху татара-манголау, працяглы час знаходзiлiся пад пагрозай зняволення.
Першыя прыкметы кансалiдацыi русскiх зямель зауважаюцца у дакуменце «Слова Iзяслава» сказага: «Полецеск i Вiцьбеск одно есць», што можа сведчыць аб нейкай форме iх саюза. На паудневым захадзе аб’яднальныя працэсы выявiлiся у дзейнасцi Данiлы Раманавiча Галiцкага i Яго паслядоунiкау, на пауночным усходзе – у палiтыцы уладзiмiрскага князя Андрэя Юр’евiча Вялiкае Гняздо. Тэнденцiя да аб’яднання старажтнарусскiх зямель стала усеагульнай. Гэта тэндэнцыя пачала раней за усiх дзейнiчаць менавiта на заходнiх землях.
Далей будзе разгледжана гiсторыя лiтойскiх зямель. У гэты час Лiтва адставала у сваiм палiтычным i эканамiчным развiццi ад русскiх зямель. Калi старажытная Русь мела моцную дзяржаунасць почынаючы з IXст. насельнiцтва лiтоускiх зямель яшчэ у XIIст. жыло родаплемянным ладам. Лiтоускае адгалiнаванне балтау займала у раннiм сярэдневеччы асноуную тэррыторыю сучаснай Лiтвы[3]. Пазней гэтае адгалiнаванне сканцэтравалася у дзве вялiкiя группы: Жэмайты – на захадзе, Лiтва – на усходзе.
У XI-XIIст. у лiтоуцау складваецца маемасная дыферэнцыяцыя. Пачынаецца працэс станаулення класавага грамадства. У XII-XIIIст. уся тэрыторыя лiтоускiх плямен была падзелена на пастаяныя акругi, якiя уяулялi сабой самастойныя грамадскiя саюзы, заснаваныя на роднасным паходжаннi. Памiж сабой iх звязвалi агульная мова, традыцыi, язычнiцкая рэлiгiя. У першай палове XIIIст. ствараееца раннефеадальная Лiтоуская дзяржава з моцнай велiкакняжацкай уладай. Яе узнiкненне звязана з лiтоускiм князем Мiндоугам. Шляхам крывавай барацьбы яму удалося аб’яднаць большасць лiтоускiх княствау. Патрэна адмецiть, што усе ж такi па узроуню свайго культурнага i эканамiчнага жыцця Лiтоуская дзяржава значна адставала ад Русi. Лiтоуцы у большасцi заставалiся земляробамi., яшчэ не развiлася гарадское жыцце з яго гандлем i рамествамi. Але у палiтычным плане лiтоускiя землi набылi моцную дзяржаунасць i мелi сур’езную перавагу перад раздробленнымi землямi Русi.
Что датычыцца адносiн заходнерускiх княствау з лiтоускiмi суседзямi, то яны былi даунiмi i складанымi. У XII-XIIIстст. землi разрозненных лiтоускiх плямен былi аб’ектам заваявання суседнiх славянскiх князеу. На пачатку XIIIст. супраць Лiтвы выступалi полацкiя, чарнiгаускiя i смаленскiя князi. Мэтай заходнерускiх князеу у гэтых паходах было замацаванне за собой гандлевага шляху на Лiтоуцау часта выкарыстоувалi рускiя князi у сваiх феадальных i палiтычных сварках. У сваю чаргу лiтоуцы (до стварэння дзяржаунасцi у XII – на пачатку XIIIст.) самi хадзiлi на землi Заходняй Русi. Мэтай iх была рабаванне, захоп палонных, жывелы, што было адной з крынiц накаплення багаццяу новага класса феадалау.