Паэтычным хараством вылучаюцца купальскія песні, звязаныя зязычніцкім культам раслін і анімістычным светапоглядам старажытных людзей. У народнай купальскай паэзіі адлюстравалася радасць чалавека – сведкі найвышшэйшага росквіту прыроды, зямнога плену, яго імкненне кахаць, быць шчаслівым: "На Купала сонца гуляла", "Ой рана на Йвана" і г.д.
Беларуская каляндарна-абрадавая паззія як цэласная і самакаштоўная з'яйа традыцыйнай культуры мае сістэму жанраў: творчасць зімняга перыяду (піліпаўскія песні, калядныя, масленкі і інш.); веснавыя песні (гуканне вясны, вяснянкі, весні веснавых карагодаў, сёмушныя і iнш.); песенны комплекс летняга перыяду (купальскія песні, пятроукі, касецкія, жніўныя з абрадамі зажынак і дажынак); восеньскія песні (спасаўскія і кірмашовыя, ільяныя, канапляныя і інш.).
3 вельмі старажытных часоў сямейная абраднасць развiвалася вакол трох галоўных момантаў у жыцці чалавека: нараджэння, уступлення ъ шлюб, смерці. Ва ўсе часы людзям хацелася, каб будучы чалавек нарадзіўся здаровым, моцным, прыгожым, добрым, сумленным, разумным, таму ў старажытнасці зярталіся да магіі, імкнучыся запраграміраваць гэтыя якасці у дзіцяці. Па народных павер'ях, вельмі многае залежала ад удзельнікаў абраду, асабліна ад бабкі-павітухі. Яна давала цяжарнай жанчыне рэкамендацыі, якіх норм паводзін прытрымлівацца ў такі адказны перыяд жыдця. Бабкай зычайна выбіралі вопытную пажылую знахарку, якая валодала прыёмймі аблягчэння родаў, ведала замовы, мела "лёгкую руку". Верагодна, пры родаплемянным ладзе гэта была старэйшая прадстаўніца роду. Яна прымала роды і рабіа наййрасцейшыя магічныя засцерагальныя дзеянні, каб уберагчы маці і дзіця ад уздзеяння злых сіл. Бабка рабіла рытуалнае купанне дзіцяці, першая прымала яго з рук хросных бацькоў пасля хрышчэння.
Праз некалькі дзён пасля нараджэнця дзіцяці бацькі павінны былі выбіраць хросных. Пры родавым ладзе ўсе абавязкі хроснага выконваў брат маці, бо сваяцтва вялося па мацярынскай лініі і дзіця належала яе роду. пры абмеркаванлі пытання аб шлюбе сваіх падапечных менавіта брат маці быў сватам жаніха і вёў нерамовы з бацькамі нявесты. У "мацярынскага дзядзькі" з увядаеннем хрысціянства з'явіўся новы абавязак — ён стаў хросным бацькам пры прыняцці дзіцяці з лона царквы. Хросная маці выконвала тыя ж функцыі, што і хросны бацька.
Як каляндарныя, так і сямейныя абрады ўзніклі ў часы, калі славяне былі язычнікамі. Усе ўрачыстыя рытуалы тады былі накіраваны на ўміласціўленне багоў, засцераганне ад злых сіл, заклінанне прыроды.
Даследчыкі адзначаюць, што у старадаўнасці нованароджанага да хрышчэніія ніколі не спавівалі у пялёнкі, а ўкручвалі у ношаную кашулю бацькі ці маці. Такое дзеянне з'яўляецца водгаласам старажытнай традыцыі абрадавага ўсынаўлення. Формы абрадавага ўсынаўлення былі самымi разнастайнымі. Існаваў звычай класці дзіця на парог, месца, блізкае і прыемнае дамавіку, які ўвасабляў памерлага гаспадара — апекуна патрыярхальнай сям'і. Бацька павінен быў падняць і пацалаваць дзіця і тым самым прызнаць яго сваім. У дзень хрэсьбін у канцы абеду падавалі рытуальную "бабіну" кашу. Бывала, перш чым частаваць гасцей, бацьку нованароджанага прымушалі з'есці лыжку кашы, змешанай напалову з соллю. Гэты звычай лічаць водгаласам "кувады", вельмі старадаўняга перажытку часоў матрыярхату. Паколькі сваяцкасць (роднасць) вялася па мацярынскай лініі, бацька не меў правоў на дзіця. Аднак калі бацька адчуваў сябе дастаткова моцным, каб супрацьстаяць сваякам жонкі, яе братам, то для пацвярджэння правоў на дзіця бацька выконваў пэўныя сімвалічныя прыёмы, каб пацвердзіць яго сувязь з дзіцём. Адным з такіх прыёмаў лічаць "куваду" як разнавіднасць ўсынаўлення дзіцяці.
Славяне асабліва паважалі бога Воласа ці Вялеса. У яго кульце важнае значэнне мелі шэрсць ці валасы. У некаторых месцах Беларусі ў першы дзень жыцця немаўляці праводзіўся абрад пострыгу валасоў, што ўспрымалася як ахвярапрынашэнне богу. Але часцей гэты абрад праводзілі пазней, калі дзіцяці спаўняўся год і яго аддавалі пад апеку бога Воласа.
Уступленне ў шлюб лічылася надзвычай важнай падзеяй у жыцці маладых людзей, Шлюб паміж родзічамі забараняўся, бо лічыўся шкодным. У старажытныя часы зарадзіліся такія віды шлюбу, як "умыканне" (выкраданне) і купля-продаж нявесты. Малады мужчына адпраўляўся здабываць сабе жонку з іншага роду. Пазней гэты звычай быў заменены шлюбам па дамоўленасці, паводле якой за нявесту плаціўся выкуп. Пасланцы маладога (сваты) дамаўляліся з бацькам маладой аб шлюбе і памеры выкупу. Калі дасягалася згода, то праз некаторы час адбывалася вяселле.
У час вяселля маладую ўсаджвалі на звярыную шкуру. Гасцям раздавалі вясельны каравай. Абрадавае печыва сімвалізавала дабрабыт будучай сям'і, атаясамлівалася з маладымі, іх доляй і шчасцем. У старажытныя часы у прыгатавапні караваю ўдзельнічалі ўсе члены родавай абшчыны, пазней усе члены сельскай абшчыны. Каравай з'яўляецца абавязковым атрыбутам усіх этапаў вяселля. 3 вельмі даўніх часоў вяселле суправаджалася карагодам — відам мастацкай творчасці, у якім сінтэзаваліся танец, песня, гульнёвае драматызаванае дзеянне, часам у музычным суправаджэнні.
Пахаванне (хаўтуры) уяўляла цыкл сямейных звычаяў і абрадаў, якія былі звязаны з ушанаваннем памяці нябожчыка і праводзінамі яго ў апошні шлях. У традыцыйным абрадзе пахавання ў сярэднія вякі цесна перапляліся язычніцкія і хрысціянскія элементы, у якіх выразна выявіўся культ продкаў. Усе этапы пахавання суправаджаліся галашэннямі, вядомымі а глыбокай старажытнасці. Яны грунтаваліся на веры ў бессмяротнасць душы, на ўяўленнях аб тым, што чалавек і пасля смерці можа дапамагаць ці шкодзіць жывым. Гэта былі імправізаваныя творы, у якіх гучалі смутак і гора, глыбокi жаль з вьшадку смерці роднага ці блізкага чалавека. У галашэннях шырока ўжываліся пяшчотна-ласкавыя звароты, словы-эпітэты: "А мой раднюсенькі, а мой мілюсенькі", "А мая матулечка, шэрая зязюлечка! Навошта нас пакінула, горкіх сіротачак?". Цесна звязаная з жыццём і працай чалавека сямейна-абрадавая паэзія адлюстроўвала бытавыя і культурныя ўмовы яго існавання у розныя гістарычныя эпохі.
4. Прыняцце і распаўсюджанне хрысціянства
4.1 Хрысціянізацыя беларускіх зямель.
Некаторыя гісторыкі выказваюць меркаванне, што "найбольш старажытным рэлігійным цэнтрам Полацкай зямлі быў не Полацк, а горад Ізяслаўль". Каля Iзяслаўля (сучаснае Заслаўе) быццам быў заснаваны найбольш старажытны манастыр у Полацкай зямлі. Прыкмет існавання манастыра у Заслаўі пры шмматгадовых археалагічных даследаваннях не знойдзена. Але, напэўна, Ізяслаўль на Свіслачы быў сапраўды заснаваны Уладзімірам Святаславічам у апошняй чвэрці Xст., як гаворыцца ў Лаўрэнцьеўскім летанісе.
Выказваюцца думкі аб місіянерскай дзейнасці ў Полацкай зямлі скандынава Торвальда Вандроўніка, які вядомы па актыўным удзеле ў хрысціянізацыі Ісландыі ў канцы X ст. У "Сазе аб хрышчэнні" паведамляецца: "У тое лета, калi былопрынята хрысціянства ъ Ісландыі, ад нараджэння госпада нашага Iсуса Хрыста прайшло 1000 гадоў... Торвальд, сын Кадрана, і Стэўнір, сын Таргiля, сустрэліся пасля (смерці) конунга Алава. Яны накіраваліся ўдваіх па ўсяму свету і да самага Йорсалахейма (Палесціны), адтуль – да Міклагарда (Канстанцінопаля) і далей да Кёнугарда (Кіева), яшчэ далей (на ўсход) па Непру (Дняпру). Торвальд памёр у Русіі недалёка ад Палтэскі (стараскандынпаъскае абазначэнне Полацка). Там ён пахаваны у адной гары ў царкве Іаана Хрысціцеля, i называюць яны яго святым. Так гаворыць Бранд Вандроўнік: "Я прыйіоў туды, дзе Торвальду, сыну Кадрана, Хрыстос даў успакаенне; там ён пахаваны ў высокай гары ўверх па цячэнню Драўна (Дрёвна) у царкве Іаана". Стэўнір накіраваўся тады на поўнач у Данію ... так паведаміў Ары Стары".
Даследчыкі спрачаюцца наконт таго, што разумець над тапонімам Драўна (Дрёвна) — гару ці раку. Калі гэта гара, дык яна магла знаходзіцца ля Полацка на беразе Дзвіны. Але калі рака, то мяркуюць, што ей магла быць Друя ці іншы вадаём у сістэме Браслаўскіх азёраў. I пытанне гата засецца нявырашаным і месца пахавання Торнальда дагэтуль не знойдзена. Між тым ёсць падставы меркаваць, што Торвальд нейкі час прапаведваў веру Хрыстову ў Полацкай зямлі, дзе існавала хрысціянская абшчына і была пабудавана царква, верагодна, спачатку драўляная. Тут Торнальд Вандроўнік памер і, напэўна, быў пахааваны прыхаджанамі.
Мусіць, хрысціянства ў Полацку было прынята прадстаўнікамі вышэйшай знаці ўслед за афіцыйным увядзеннем яго у Кіеве ў 988 г. Ізяслаў, сын Уладзіміра і Рагніеды, хутка пасля прыняцця новай веры пачау кпяжыць у Полацку. Аб клопаце па распаўсюджванні тут хрысціянства ўскосла свечыць харакгарыстыка Ізяслава, змешчаная ў познім Піканаўскім летапісе,дзе сказана, што князь "прилежаще прочитанию божественных писаний", г.зн. быў вельмі набожны.
У Цвярскі летапіс (таксама позні) трапіла цікавае паданне аб Рагнедзе-манахіні, якая быццам правяла апошнія гады свайго жыцця у "манастыры" пад імем чарніцы Анастасii. Але дзе ён мог размяшчацца, у летапісе не паведамляецца. Няма звестак, пісьмовых крыніц аб хрысціянстве у Полацкай зямлі ў часы княжання Брачыслава (1003—1044).