У адрозненне ад большасці вышэйпералічаных ніжэйшых звышнатуральных істот, знаходжанне і ўлада якіх абмежаваны вызначаным месцам, улада багоў не мае прасторавай лакалізацыі, яны могуць дзейнічаць паўсюль.
Мы разгледзім толькі некаторых язычніцкіх багоў, культ якіх быў найбольш распаўсюджаны на Беларусі.
Пярун - бог грому і маланкі, даравальнік дажджу, апякун княжацкай дружыны. Уяўляўся ў вызглядзе высачэннага волата з доўгай барадой, чорнымі валасамі, лукам (вясёлкай) і стрэламі (маланкамі). Маланкамі ён страляе ў чарцей, якія бягуць ад яго на зямлю і звычайна хаваюцца пад дрэвамі, але і там іх дастаюць стрэлы Перуна. Лічылася, што ў час навальніцы не трэба хавацца пад дрэва, а трэба маліцца і хрысціцца, каб атагнаць ад сябе чорта і не быць разам з ім забітым маланкаю. Таксама ўяўлялі, што Пярун трымае ў руках два вялікія жоравы, трэ іх і б'е адзін аб адзін - адсюль гром і маланкі. Асколкі ад жораваў, якія ўпалі на зямлю - гэта "перуновыя стрэлы". Так сяляне называлі рэшткі старажытных крэмневых прылад працы, якія знаходзілі на палях.
Велес - бог дабрабыту, апякун хатняй жывёлы і паэтычнай творчасці, ахоўнік багацця. Імя Велеса звязвалася з золатам, Перуна - са зброяй. У Кіеве ў часы князя Уладзіміра Пярун, бог княжацкай дружыны, стаяў на ўзгорку, Велес, апякун простага люду - на Падоллі. Уяўляўся Велес у выглядзе магутнага велікана з доўгімі валасамі і барадой. Лічылася, што ён надзяляе людзей талентамі, добрым слыхам і голасам, вялікім ростам. Па народных павер'ях, Велес навучыў людзей жывёлагадоўлі. Яго таксама лічылі апекуном вешчуноў і народных спевакоў. У "Слове пра паход Ігаравы" вешчы Баян названы "Велесавым унукам''.
Ярыла - бог сонца, вясенняй урадлівасці, пачуццёвага кахання, апякун земляробства. Уяўляўся ў выглядзе прыгожага маладога хлопца, які ў белым адзенні, з вянком на галаве і каласамі ў руках вясновым досвіткам ездзіць па палях на белым кані і апладняе ніву. Ярыла лічыўся богам усякай урадлівасці, у тым ліку і жаночай, таму маладзіца, якая жадала мець дзіця, імкнулася пабачыць Ярылу.
У гонар Ярылы існавала свята - Ярылаў дзень (зараз гэта свята святога Ягорыя (Юрыя), які ў хрысціянстве замяніў Ярылу). Лічылася, што ў гэты дэень (6 мая) Ярыла адчыняе вароты неба і на белым кані выязджае на зямлю. 3 яго з'яўленнем пачынаецца сапраўдная вясна. У гэты дзень упершыню выпускалі скаціну ў поле. Свята Ярылы суправадкалася карагодамі, песнямі, вячэрай. Самая прыгожая дзяўчына з вёскі прадстаўляла Ярылу. Яе саджалі на белага каня і вадзілі па палях. Пры гэтым спявалі песні ў гонар Ярылы, якія павінны былі забяспечыць добры ўраджай і нараджэнне здаровых дзяцей.
Жыжаль (Жыжа, Жыж) - бог агню. Жыве пад зямлей, ходзіць там, выпускаючы з сябе полымя. У спакойным стане Жыжаль ідзе паціху, і ад ягонага полымя саграваецца зямля. Калі ж раззлуецца - перасоўваецца хутка, і полымя вырываецца на паверхню, выклікаючы пажары. Воблік Жыжаля неантрапаморфны, уяўляўся ён у выглядзе агню.
У беларускім язычніцтве ёсць таксама багі, дзеянні якіх звязаны з канкрэтнай парой года.
Зюзя - бог зімы і холаду. Ягонае імя паходзіць ад дзеяслова "зюзець" - "мерзнуць, калець ад марозу". Уяўляўся ён у выглядзе невысокага, тоўстага, лысага дзеда з доўгай белай берадой, які ў расхрыстаным белым кажусе з непакрытай галавой і босы ходзіць па снезе і лютай сцюжай наганяе страх на ўсё жывое. Лічылася, што калі ад маразоў трашчаць дрэвы і бярвенні ў хаце, дык гэта Зюзя б'е па іх даўбнёй. Каб паменшыліся маразы, трэба было пералічыць імёны ўсіх лысых дзядоў у вёсцы.
Ляля (Лёля, Лада) - багіня вясны, кахання, дзявочага хараства. Уяўлялася ў выглядзе маладой прыгожай дзяўчыны, якая ранняй вясной ходзіць па праталінах і абуджае зямлю ад зімовага сну. Дзе яна ступіць, там зелянее трава, распускаюцца кветкі. У гонар Лялі існавала дзявочае свята -Ляльнік (5 мая), якое з'яўлялася закліканнем вясны. Дзяўчаты збіраліся на лузе альбо агародзе, выбіралі паміж сабой "Лялю", апраналі яе ў белую сарочку, упрыгожвалі зеленню, садзілі на ўзвышша і вадзілі вакол яе карагоды, спяваючы песні, у якіх славілі Лялю.
Цёця - багіня лета, а таксама звязаных з ім урадлівасці і дабрабыту. Уяўлялася ў выглядзе прыгожай мажнай жанчыны з жытнім вянком на галаве. У руках Цёця трымала хлеб, садавіну і гародніну, якімі яна адорвала кожнага, хто ей сустрэнецца. Цёця лічылася сімвалам дабрабыту і шчодрасці. У галодную пару казалі: "Голад не Цёця, падапрэ - лыка з'ясі''.
Жыцень - бажаство восені, апякун асенніх палявых работ. Уяўляўся.ў выглядзе нізкага хударлявага старога з незадаволеным тварам, ускудлачанымі валасамі і трыма вачамі (трэцяе на патыліцы). Лічылася, што Жыцень садзейнічае росту і паспяванню збожжа і гародніны, а таксама назірае, ці добра вядзецца гаспадарка. Калі знойдзе на полі шмат каласоў, пакінутых жнеямі, збірае іх, звязвае ў снапы і пераносіць на поле таго гаспадара, у якога ўбрана чыста. У выніку на наступны год у нядбайнага гаспадара будзе меншы, а у стараннага - большы ўраджай. Часам Жьщень у выглядзе жабрака з торбай ходзіць па дарогах і пагражее пальцам кожнаму сустрэчнаму. Гэта з'яўлялася знакам будучага вялікага няўраджаю. Ёсць прьмаўка: "Жыцень з торбай - голад на двор" .
3. Беларускія язычніцкія святы
Беларускія язычніцкія святы з’яўляліся арганічнай часткай сялянскага жыцця. Іх характар звязаны са сваеасаблівым успрыманнем часу, якое вельмі істотна адрозніваецца ад нашага. Мы ўяўляем час у выглядзе лініі, для нас ён цячэ ад мінулага праз сучаснасць да будучага. Для беларускага ж селяніна рух часу быў кругападобным і супадаў з гадавым земляробчым цыклам: перыядамі сяўбы, жніва, падрыхтоўкі да палявых работ. Пачатак кожнага перыяду года азначаў для селяніна неабходнасць пераходу да новага віду дзейнасці. Звычайна адзін гадавы перыяд ад другога аддзяляўся святамі. Яны мелі для нашых продкаў магічны сэнс. Лічылася, што гэта пераломныя дні, у якія парушаецца звычайны парадак рэчаў і вызначаецца характар будучага перыяду. У святы былі забаронены адны віды дзейнасці і прадпісаны іншыя - каб забяспечыць добры час. На святы гадалі і выконвалі розныя магічныя абрады.
Каляды - свята ў гонар пачатку новага года. Звязвалася яно з перыядам зімняга сонцазвароту, калі дзень пачынае паступова павялічвацца. Адзначапіся Каляды з б па 19 студзеня і складваліся з трох асобных свят: "Галоднай'' (6-7 студзеня), "Шчодрай" (13-14 студзеня) і "Вадзяной" (18-19 студзеня) куцці. Куццей называлася рытуальная каша з тоўчаных ячменных круп альбо пшаніцы. Яна варылася да кожнага з гэтых свят і ставілася на покуці (адсюль яе назва).
Каляды ва ўяўленнях беларусаў - гэта перапомны перыяд у часе, калі пачынаецца новы земляробчы цыкл, "новы час", і можна пры дапамозе магіі паўплываць на ягоны характар, а таксама даведацца аб будучым. Увесь перыяд калядных свят у беларусаў быў насычаны рознымі абрадамі, прызначанымі ў асноўным забяспечыць добры ўраджай і матэрыяльны дабрабыт наогул. Так, на першую,"галодную" альбо "посную", куццю імкнуліся не хадзіць у госці, каб жывела не разбягалася і не прападала. На другую, "шчодрую'', куццю ставілі на стол як мага больш страў, бо лічылася, што чым больш багатым будзе святочны стол, тым багацейшым будзе ў надыходзячым годзе жыццё. Найбольш вядомым земляробчым абрадам на Каляды з'яўляецца шчадраванне. Маладыя хлопцы і дзяўчаты хадзілі па хатах, славілі гаспадара з гаспадыняй і спявалі песні, а таксама выконвалі абрады, прызначаныя забяспечыць дабрабыт у хаце і добры ўраджай. За гэта гаспадары іх адорвалі.
Вельмі распаўсюджанымі на Каляды былі гаданні. Гадалі аб будучым ураджаі, а дзяўчаты гадалі аб нарачоным.
Вялікдзень - язычніцкае свята ў гонар абуджэння прыроды і надыходу "вялікіх дзён'' веснавых палявых работ. Пасля прыняцця хрысціянства стала супадаць па часе з Пасхай. Адзначаецца (у залежнасці ад месячнага календара) у адну з нядзель у перыяд з 4 красавіка па 8 мая.
У гэтым свяце пераплецены хрысціянскія і язычніцкія абрады. Ішлі ў царкву на Усяночную, але пасдя яе кожны гаспадар імкнуўся як мага хутчэй прыбегчы дадому - хто будзе першым, той раней за ўсіх скончыць сяўбу, і ў таго будуць самыя хуткія коні. Рытуальнай ежы - пасцы і чырвоным яйкам - прыпісваліся магічныя якасці. Скарынкі ад пасхі сушылі, таўклі і клалі ў гарэлку - лічылася, што гэта засцерагае ад ведзьмакоў. Чырвоныя яйкі качалі па зямлі, каб надаць ёй жыватворчую сілу і забяспечыць добры ўраджай. Шкарлупкі ад яек затыкалі ў шчыліны як сродак супраць тараканаў. Маці гладзіла велікодным яйкам па тварах сваіх двяцей, каб яны былі румянымі і чырванашчокімі. На другі і трэці дзень пасля Вялікадня па хатах хадзілі валачобнікі, якія славілі гаспадароў і спявалі песні, прызначаныя забяспечыць дабрабыт і добры ўраджай. У адказ гаспадары дзякавалі валачобнікам і давалі ім дарунак - валачобнае (булкі, сыр, фарбаваныя яйкі, каўбасы).
Купалле - свята ў гонар сонца і росквіту ўсіх жыццёвых сіл прыроды. Прымеркавана да летняга сонцастаяння і адзначаецца ў ноч з 6 на 7 ліпеня. Лічылася, што на Купалле зямля надае раслінам асаблівую жыватворную сілу. Таму з ранку 6 ліпеня жанчыны і дзяўчаты збіралі зёлкі. Частку з іх пакідалі у хаце на лекі, а некаторыя ўтыкалі ў сцены будынкаў для засцярогі ад злых сіл. Верылі , што дрэвы ў купальскую ноч могуць размаўляць паміж сабой і пераходзіць з месца на месца. На Купалле шукалі знакамітую папараць-кветку.
Шанаванне агню было звязана з купальскім вогнішчам, якое звычайна разводзілаея на беразе возера альбо ракі. Яно надзялялася ачышчальнай і жыватворчай сілай. Праз яго скакалі, каб засцерагчыся ад хвароб. Лічылася, што калі хлопец з дзяўчынай ,узяўшыся за рукі ,пераскочаць праз купальскае вогнішча, дык абавязкова пажэняцца.