Зерттеудің уақытнамалық аясы XVI ғасырдың 80-жылдары және XVII ғасырдың бірінші онжылдық арасындағы кезеңді, яғни Ораз-Мұхамед сұлтанның саяси аренада белсенді кезеңін қамтиды.
Зерттеудің аймақтық шекарасы қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақ, Сібір хандықтары мен Мәскеу мемлекетінің аумағын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мұрағат материалдары мен әдебиет және басқа да алуан түрлі дереккөздер негізінде XVI ғасырдың аяғы мен XVII-ғасырдың басындағы болған бар қарама-қайшылықтар мен драматизмнің бейнесі ретінде қалыптасқан, алыстағы Мәскеу мемлекетінде сол замандардың өзінде өз елін мәртебелі түрде таныстыра білген халқымыздың ардақты ұлы Ораз-Мұхамед сұлтанның өмірі мен қызметіне кешенді зерттеу жүргізу әрекеті жасалды. Тәуекел ханның сұлтанды босату үшін жасаған әрекеттері XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығы мен Мәскеу мемлекетінің арасында мәмілегерлік байланыстың қалыптасуындағы алғашқы қадамдардың бірі болып саналды. Мәскеу қаласына тұтқын болып келген жас сұлтан кейін ірі әскери басшысына дейін көтеріліп, қазақ даласынан шығып Мәскеу жанындағы Қасым хандығының билеушісі титулын алуы Ресей мемлекетінің тарихында елеулі оқиға болды.
Ғылыми-практикалық маңызы. Зерттеуде қол жеткізген ғылыми нәтижелер мен қорытындыларды Қазақстан және Ресей Федерациясы тарихы бойынша арнайы курстар оқығанда, ғылыми зерттеулер жүргізу барысында тарихи-теоретикалық база ретінде қолдануға, Отан тарихы бойынша мектеп және жоғары оқу орындары оқулықтарын дайындау және өлкетану жұмыстарын жүргізу кезінде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің жарық көруі. Ғылыми жұмыстың негізгі нәтижелері 12 жарияланымда, оның ішінде 7 ғылыми конференция материалдарында, 5 мақала ҚҚ БҒМ БҒСҚАК тізімімен бекітілген ғылыми журналдарда жарияланды.
Диссертация құрылымы анықтамалар, қысқартулар мен белгіленулерден, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған дереккөздер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақ сұлтаны Ораз-Мұхаммедтің тұлға ретінде қалыптасуына әсер еткен тарихи және әлеуметтік жағдайлар. Қазақтың жас жігіті өз отанында алған өмірлік және әскери білімін елінен тыс жерде тұтқын болса да көрсете біліп, сонымен қатар көрнекті саяси қайраткер деңгейіне дейін көтеріле білгені сол заманның тарихи жағдайының куәсі іспеттес болады.
2. Тарихи шындық, нақты білім мен фактілер тұрғысынан Күшім ханның Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін анықтау үшін келесі жағдайларды ескеру қажет. Күшім Сібірді жаулап алған жоқ, тек өзінің шыңғыс ұрпағы ретінде заңды билігін, Ермакпен соғыстың нәтижесінде, қайтарып алды. Бұл аталған оқиғаларға 1587 жылы Сібір хандығына келген Ораз-Мұхамед сұлтанның тікелей қатысы бар. Тайбұғылық Сейдақ хан тағына еш қатысы болмағандықтан, жеке өзі тәуелсіз өмір сүре алмайтын еді, ал сұлтанның шыңғыс ұрпағы ретінде бұл таққа толық құқығы бар болатын.
3. Сұлтан Ораз-Мұхаммедтің негізгі саналы ғұмыры мәскеу кезеңіне сәйкес келеді, ол өзін мемлекеттік қайраткер, әскери басшы және Қасым хандығының ханы ретінде ресейліктерге таныта және мойындата білді. Осы кезде 1594 жылы Тәуекел ханның тұсында Қазақ хандығы мен Мәскеу мемлекеті арасында алғашқы ресми мәмлегерлік байланыс қалыптаса бастады. Мәскеу тұтқынындағы Ораз-Мұхамед сұлтанды «сыртқа шығарылмайтын тұлғаны» босатуға арналған әрекеттер аталған байланыстың басты себебі болды.
4. Мәскеу қаласына 1588 жылы тұтқын болып келген, орыс тілін, әдет-ғұрыптарын білмейтін Ораз-Мұхамед сұлтан тарихи сахнада жоғалып кетпей, керісінше, Ресейдің белгілі саяси қайраткерлері қатарына дейін көтеріледі.
5. Ораз-Мұхамед сұлтанның Қасым хандығындағы билігі 1600-1610 жылдар аралығында 10 жылға созылады. Ол билік басында отырған кезінде мүмкіндігінше елді басқарудың ежелгі жүйесін жаңғыртып, мемлекетінің географиялық орнын барынша тиімді пайдалана білді. Хан-кермен армиясының әскери шеберлігі мен қабілетін арттыруға аса көңіл бөліп отырды.
6. Ораз-Мұхамед ханның басшылық шеберлігі тек Қасым хандығымен шектеліп қана қоймады, ол Русь мемлекетінің қоғамдық-саяси және мемлекеттік өміріне аса белсенді ат салысты. Мәскеу хандығы саяси дағдарысқа ұшырап, Смута кезеңі басталған кезде Ораз-Мұхамед өз хандығында отыра алмады. 22 жыл бойы Ресей мемлекетіне беріле қызмет жасап, елдің басына түскен бар қиындықты бірге көтерді. Оның Ресей мемлекетіндегі саяси рөлінің салмағы бар екендігі оның өлімі мемлекет тағдырында өз ізін қалдырғанынан көруге болады. Ноғай мырзасы Петр Урусов досының өлімі үшін екінші Лжедмитрийді өлтірмесе, Ресей тарихының қайда барып соғарын кім білсін. Осы оқиғадан кейін Смута кезеңі 1613 жылы Земский соборында Ресейді 300 жыл бойы билеген әулеттің бастаушысы Михаил Романовты сайлаумен аяқталды.
Summary
Muhamadeeva Irina Alexandrovna
Sultan Uraz Mohammed: his life and activity (1572-1610)
Тhe dissertation on competition of the Scientific Degree of Candidate of History Sciences on a specialty 07.00.02 - Тhe Nativе history (History of the Republic of Kazakhstan)
Object of the thesis is the personality of the Kazakh sultan Uraz Mohammed and the subject of the research is his life and activity.
The actuality of the research. As it is well known the prominent people of past Kazakhstan who had the a impact on the history of the country are poorly described. We know very little about life and work of main Kazakh khans, sultans, and batters. Among them is the nephew of Kazakh khan Taukel Sultan Uraz Mohammed, who was brought as a prisoner but he found his path and became one of the generals and in 1600 he got in charge of Kasimov Region.
Goals of the research. The main goal of the research is a complex study of the period of Sultan Uraz Mohammed’s life and activity. To achieve the goal it’s necessary to fulfill the following tasks:
- To research and reconstruct the main events of political life of Kazakhstan and the Siberian khanate and Russia, at the end XVI of century.
To research historical conditions of that period and conditions of Sultan Uraz Mohammed personality’s establishment.
- To describe his “atake’s” life - the tuitor of the Kazakh sultan, Kadir –Ali – Bek Jalairy and his work “Jami At Tavarih”.
- To research Uraz Mohammed’ life in Moscow and being put in charge of Kasimov Region.
- To define his part in establishment and development of diplomatic relations between Kazakhstan and Russia.
- To analyze Uraz Mohammed,’ Kasim region khan, participation in all socially considerable events during the Disorder period, when Uraz Mohammed’ death influenced the Russian fate.
Methodical basis of research includes such thematic principle of scientifically historical perception as objectivity, historicism and specify. According to modern historical science standard we concentrate on a man’s part in history, his character, his everyday life and fate.
Chronological range of research. It is the period between 1572 and 1610 years, which is to say this is the time of Uraz Mohammed’s political activity.
Territorial ranges of research. To cover territory of the Kazakh and Siberian khanates and Moscow kingdom of that period.
Scientific novelty of research. On analyzing basis of archives and using different literary recourses we attempted to make a complete research of life and activity of a great son of our nation, who represented our country in far Moscow kingdom at that time. Uraz Mohammed’ image embodied contradiction of XVI- XVII centuries.
In principal, Taukel khan’ s attempts to get him out of captivity were the reasons to establish ambassadorial connections at the end of XVI century between Kazakstan and Russia. Uraz Mohammed’part in many considerable events of Disorder period had a great impact on the Russia history.
The young sultan was brought to Moscow as a prisoner, later became one of the generals. And later he was given a title of the governor of the Kasim khanate in Russia.
Scientifically practical value. The main results of the research are published in 12 editions, among which 7 are in scientific conference materials and the rest are published in scientific newspapers.
Substantive provisions of the thesis to be defended:
1. Historical preconditions and social conditions were favorable for formation of the personality of the Kazakh sultan. The proof to that fact is that a Kazakh young man, having received in the homeland a sufficient life experience, military training and education, having appeared in a foreign land as a captive, did not turn to be an outcast, but became an outstanding politician.
2. For elucidation of the role and place of Kuchum khan in the history of Kazakhstan from a position of historical truth, concrete knowledge and facts the following points are to be taken into account. Kuchum khan did not win, but returned the rightful governing as a chingizyd (a descendant of Chingyz- khan) in the Siberia and asserted independence of the khanate, first of all in the struggle with Ermak. The direct relation to these events had Uraz- Muhammed’s presence in the Siberian khanate where in 1587 the Kazakh sultan had arrived. He was a chingizyd and had all rights on the throne while taibugin Seidak, not having ones, could not be independent.
3. The most part of sultan Uraz - Muhammed’s conscious life falls at the Moscow period, these years he proved to be a great statesman, a warlord and a khan of the Kasymov khanate. At this time in 1594 during Taukel khan’s ruling official ambassadorial relations between the Kazakh khanate and the Moscow state for the first time had been established. One of the main reasons for that was an attempt to release Uraz – Muhammed, kept in Moscow, as using the modern language it is possible to tell, that the sultan became a “non- exit person”.
4. Having arrived in Moscow in 1588 as a captive, not knowing the Russian language, life and traditions, sultan Uraz – Muhammed did not get lost, but came in number of large military leaders and was soon put forward in number of outstanding politicians of Russia.
5. Uraz – Muhammed’s reign in the Kasymov khanate lasted 10 years from 1600 up to1610. He revived and reformed an ancient system of the country governing, made use of the favourable geographical position of his possessions. A great attention was given to improvement of the military art, reinforcement of fighting efficiency and power of the Kermen khan army.
6. Khan Uraz – Muhammed’s activity was not confined only to the limits of the Kasymov khanate. He took an active part in the political and state life of the Russian state. When in the Moscow State a political crisis burst out and the Distemper began, Uraz- Muhammed khan did not stand aside in the Kasymov khanate. Within 22 years he served the Russian state faithfully, wholly having shared its fate at those troubled times. Even the death of Uraz - Muhammed khan had an influence upon the fate of Russia. It is not known, how the history of Russia would have turned if nogai murza Peter Urusov, having revenged for the death of his friend, had not done with Pseudo- Dmitry II. Then, the Distemper passed to a final phase, and ended at the Assembly of Land in 1613 with an election of tsar Michael Romanov, an ancestor of a new dynasty, which ruled more than 300 years.