Е бек нары ы ж не оны теориялы м ні (стр. 2 из 5)
Бәсекелікеңбекнарығыныңклассикалықүлгісініңнегізінмынадайпринциптерқұрайды:фирмалардыңынталарынбейнелейтінжәнееңбеккесұранысжасайтынжұмысберушілердіңкөпболуы; жұмысшыкүшінеиелікететінжәнеоныңұсынысынжасайтынжұмыскерлердіңкөпболуы. Еңбекнарығындағысубъектердіңтәртібірационалдыболады, олардыңмүдделерінежетудіжәнепайдатабудыкөздегендігіменбелгіленеді. Оларүшінеңбекнарығындаеркінәрекетжасауынаелеулікедергілерболмайды. Жұмысберушілерұсынатынжұмысорындарыжәнежұмыскерлерұсынатынжұмысшыкүшібіркелкіболады. Жұмыспенқамтудыңсаныменкөлеміжұмыскерлерсаныменөлшенеді.
Икемдінарықмеханизмібағаарқылыжүзегеасырылатынеңбекнарығы, жетілгенбәсекелікнарығыболыпсипатталады. Осындайнарықтажекелегенжұмысберушілер, жекелегенжұмыскерлержалпынарықтықситуацияғаәсеретеалмайды: жалақыныңтепе-теңдікставкаларыжекелегенфирмалардыңнемесежұмыскерлертоптарыныңәрекеттерінетәуелдіболмайды, оларжалпыконъюнктурамен, яғнинарықтықпроцестіңбарлықмүшелерініңжалпыөзараәсерлеріменбелгіленеді.
1.2. Жұмыссыздықжәнеоныңтүрлері.Филипсқисығы.
Жұмыссыздық - бұлжұмысістегісікелетінеңбеккежарамдыхалықтыңөндірістежұмыспенқамтылмауы. Жұмыспенқамтылмауөндірістіңтиімділігінарттыру, соныменбіргежұмысшыкүшініңбірбөлігінжұмыстанбосатуғамүмкіндікжасайтыннемесеоныңқұрылымынасапасынажаңаталаптарқоятынғылымитехникалықпрогрестіңсалдарыболуымүмкін.
Шетелдікмамандаржұмыссыздықтын, себептерінталдайотырып, оныңәртүрлінысандарынтудыратыннақтыфакторларынқарайды. Жұмыссыздықтыңмынадайсаналуаннысандарыболады: жасырын, фрикциондық, маусымдық, құрылымдық, технологиялық, циклдықжәнет.б. Осыларгатолықтоқталайық.
1. Жасырынжұмыссыздық- өндіріспенмемлекеттікаппараттаартықжұмыскерлердіқолданғанжағдайдаорыналады. Шынмәнінде, олардыңжұмысынаазғанажұмыскүшіменорындауғаболады.
2. Фрикциондықжұмыссыздық- еңбекнарығындабосжұмыскүшітуралыақпаратжоқтығыныңнәтижесіндеболады.
3. Маусымдықжұмыссыздықауылшаруашылығыныңкейбірсалаларында, әсіресеқайтаөңдеуөнеркәсібіндежұмыскүшітекмаусымдықкезеңдердеқолданылғандаболады.
4. Құрылымдықжұмыссыздыкөндірісқуатыныңжетіспеуініңнәтижесінде, сондай-ақжынысының, жасының, ұлтының, маман- дығыныңжәнебасқажекеқасиеттерініңерекшеліктерінебайланыстыжұмыстабаалмағанжағдайдаболуымүмкін.
5. Технологиялықнемесеөтпеліжұмыссыздықадамдардымашина-өзгертудінемесебаскамамандықтыигерудіқажететеді.
6. Циклдықжұмыссыздық - өндірістіңқұлдырауыеаетуындайды, яғниэкономикалықциклдыңосыфазасыменбайланысты.
Өнеркәсібідамығанелдердегіжұмыссыздықтыңсебептерінталдайотырып, шетелавторларыолардыңжекелегентүрлерінтудыратыннақтыфакторларынқарастырады. АҚШКонгресінің, экономикалықстатистикакомиссиясыныңжүргізгензерттеуініңмәліметібойыншақазіршетелдердежұмыссыздықтын 70-кежуықнысандарыжәнеолардыңболуыныңерекшесебептерібарекен. Батыселдерініңмамандарыжұмыссыздықтыңнысандарынекіүлкеннегізгітопқабөледі. Біріншісіне-жиынтықсұранымнынжетіспеуінебайланыстыболатын, соныңішіндсеналдыменциклдікжұмыссыздықтыжатқызады. Екіншісіне- жиынтықсұранымныңөзгеруінебайланыссызболатын - жумыссыздыкты (фрикциондық, құрылымдық, технологиялыкжәнебасқанысандары) жатқызады.
Біздіңелдегіжұмыссыздықтыңнегізгінысандарыжасырынжәнефрикциондықболыптабылады. Нарыққатынастарыныңқалыптасубарысындажасырынжұмыссыздықашықжұмыссыздыққаайналабастады. 1992 жылыжасырынжұмыссыздықтыңауқымықеңитүсті. Осыаталғанжылдыңжелтоқсанайынынезінде-ақ138 мыңғатаяуадамыбар 160 кәсіпорындаржұмыссызтоқтаптурды. Осынданкәсіпорындардан2 мыңнанастамжұмыскереңбсктенбосатылды, 25 мыңадамеріксіздемалысқажіберілді.
Жұмыссыздықтыңзардабынбәсендететінфакторлардыңбіріғылыми-техникалықпрогрессҒТП, жаңақосымшажұмыскүшінқажетететінжаңаөндірістүрлеріменшаруашылықсалаларынтудырады, олматериалдықөндіріссаласындаеңбекетугеқабілетібартұрғындардыжұмыспенқамтудыкөбейтедіЖалпы, ғылыми-техникалықреволюцияжағдайындажұмыспенқамтудытұрақтытүрдеөсіру, негізінен, өндірістікемессалалардындамуыарқылыжүзегеасырылады. Оныңұлгаюы, тұрғындардыңартүрліқызметтүрлерінедегеншығыныныңтезөсуіменжәнехалықшаруашылығыныңорташакөрсеткішшеқарағандағыжоғарыеңбекауқымдылығыменсипатталады. Мысалы, 80-шыжылдарыжұмыспенқамтудыкөбейтудеөндірістікемессаланыңүлесіАҚШпенЖапонияда80-90%, алБатысЕвропада100% құрады.
Қандайдажұмыссыздықболмасынқоғамдағыасаауырэкономи-калықжәнеәлеуметтікқайшылық. Батыселдеріндежұмыссызболу - текқанажұмыстыжоғалтуғанаемес, соныменбіргеадамөзініңарнамысын, абырой-беделінжоғалтудептеесептеледі.
Шетелдердегібағалаубойынша, жұмыстыжоғалту, өзініңқасірет- жағынанжақынтуысадамныңөлімінемесетүрмегетүсуденғанакейінтұрадыекен. Кәсіпорынныңжұмысыныңтүпкінәтижесінентәуелсіз, жаппайжұмыспенқамтужұмыскерлердіңөндірістиімділігінарттыруғадегенжекемүдделіліктерінекеріәсеретті, олардыңөндірістібасқаруданшеттелуінеәкеліпсоқтырды. Осыныңбәріенбектәртібініңшұғылқұлдырауынаүлкенэкономикалықшығындарғажолберді.Бұдантиімдітүрдегіжұмыспенқамтужолыеңбекнарығындажатканыайқынболатүседі.
Кез – келгенжұмыссыздыңдеңгейіменбайланыстыболатынэкономикалықзияндыанықтауүшін, әлемдікпрактикадаОукензаңықолданылады. БұлзаңамериканэкономисіАртурОукеннің (1724-1780 жж.) есіміменаталған. Осызаңматематикалықтұрғыданжұмыссыздықдеңгейіменжалпыұлыттықөнім (ЖҰӨ) көлемініңтөмендеуіарасындағыбайланыстыкөрсетеді. Егержұмыссыздықтыңсандықдеңгейітабиғидеңгейден 1%-ғаартса, ондаЖҰӨкөлемініңтөмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз – Оукенкоэффицентіболыптабылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұлжұмыссыздықтыңЖҰӨкөлемініңтөмендеуінеқатынасыболыптабыладыжәнежұмыссыздықпенбайланыстыөнімніңабсолюттікзиянынанықтауғакөмектеседі.
Егердежұмыскүшітауарболса, ондаоныңқұнытуралысұрақтуады. Олқалайанықталадыжәнеқазіргікездегіоныңшамасықандай? Жұмыскүшініңқұны, онықайтаөндіругеқажеттіөмірсүруқұралдарыныңқұныменанықталады. Әзірше, дүниежүзінінкөптегенелдерінеқарағандабіздіңеліміздеадамныңеңбегі, оныңжұмыскүшітөменбағаланады. Мысалы, Швейцариядабірсағаттықеңбек- 30, Германияда-28, Австрияда- 22, Францияда-15 доллартұрады. Біздіңесебімізбойыншабұлкөрсеткіш, қазіргітаңдаҚазақстанда, орташамамен0,10 доллар (әринебұларадаинфляцияныңдеңгейінескеруқажет) құрады.Инфляцияжұмыспенкамтуғаайтарлықтайәсеретеді. Сондықтан 1958 жылыағылшынэкономисіА.Филлипсоныңықпалынкөрсететін "сұранысинфляциясы" дегенүлгісінұсынды:
Cурет-1.Филипстіңқисығы
Ол1861-1956 жылдардағыҰлыбританиясанақдеректерінпайдаланаотырып, алжалақыставкасыөзгеруіменжұмыссыздықдеңгейініңарасындағытәуелділіктіңкеріәсерінқисықсызықарқылыкөрсетті. Сөйтіп,Англиядағыжұмыссыздықтың2,5-3% артыккөбейтуібағаменжалакыныңөсуінкүртбаяулататынындәлелдеді.
А.ФиллипсесебініңтеориялықнегізінэкономистР.Лепсижасды. Р.СамуэльсонжәнеР.Солоу, Филлипстіңкисықсызығынаөзгерістеренгізін, жалақыставкасынтауарбағаларыныңөсуқарқыныменауыстырды. ҮкіметФиллипстіңқисықсызығын, солкүйіндеэкономикалықсаясаттыжасаудыңқұралыретіндеқолданды. Әсіресеолтолықжұмыспенқамтужәнеөндірісбағасыныңтұрақтылығынанықтайтынжағдайдапайдаланылды.
Абциссаөсіндежұмыссыздықдеңгейі, ординатөсіндетауарбағаларыныңөсуқарқыныбейнеленді. Қисықсызықөсіпараметрлердіңкөрінісі. И1төтеншежоғарыдепесептесе, ондаонытөмендетуүшінбюджеттікжәнеақша-несиешараларықолданылады, оларөзкезегіндесұраныстыкүшейтеді. Бұлөндірістіңұлғаюына, жаңажұмысорындарыныңпайдаболуынаәкеледі. ЖұмыссыздықнормасыИ2 мөлшерініңдеңгейінедейінжоғарылайды. Мұндайжағдайларэкономиканың "қызып" кетуінедағдарысқаұшырауынаәкелуімүмкін, сондықтанүкіметнесиеберудітежеу, мемлекеттікбюджеттіңшығыстарынкемітужәнет.бшараларжүргізеді. НәтижесіңдебағаныңөсуқарқыныР3 деңгейінетөмендеп, алжұмыссыздықөсіп, оныңнормасыИ3болады.