Разглядаемы працэс вельмі цікавы тым, што ён выражае сутыкненне дзвюх формаў грамадскай свядомасці, якія ўяўляюць розныя тыпы светаразумення. Дагматызм рэлігіі і філасофскі вольны пошук ісціны несумяшчальныя, як лёд і полымя, яны адносяцца да прынцыпова розных плыняў духоўнага быцця. Не дзіўна, што Клімент Александрыйскі, які высока цаніў філасофію, тым не менш адводзіў ёй толькі службовую ролю быць сродкам рацыянальнага ўсведамлення зафіксаваных у рэлігійных дагматах ідэяў. Інструментальнае разуменне прадвызначанасці філасофіі захаваецца на працягу ўсяго сярэднявечча і нават пяройдзе ў некаторыя сучасныя філасофскія школы. Бясспрэчна, яно прыкметна стрымлівала пошукі ісціны.
Іронія чалавечага быцця, аднак, у тым, што, здавалася б, зусім відавочнае раптам робіцца вельмі сумніўным. Філасофія ніколі не была і па сваёй прыродзе не можа быць надта паслухмянай выканаўцай чужых ёй прынцыпаў. Уласцівае ёй імкненне ўсё зразумець і растлумачыць спакваля размывала навязваемыя дагматычныя меркаванні. Тут не дапамаглі нават забароны іншадумства і рэпрэсіі супраць духоўных наватараў. Сярэднявечная філасофія паступова рыхтавала інтэлектуальны прарыў да новага бачання свету і новай формы сацыяльнага ўладкавання людзей.
Між тым падчас усталявання патрыстыкі сустэча двух плыняў светапогляду дала незвычайны плён у выглядзе тэацэнтрычнай філасофіі. Пачынае інтэнсіўна распрацоўвацца ідэя бога. Так, Афінагор параўноўвае свет з караблём, які рухаецца пад кіраўніцтвам умелага рулявога.
У пгматлікіх працах Арыгена Александрыйскага робіцца ўжо спроба прывесці ў сістэму заснаваныя на ідэі бога веды. Ён першым у хрысціянскай літаратуры выказаў думку аб нематэрыяльнасці і бясконцасці бога. Як адзінае самадастатковае быццё бог ёсць манада, а як абсалютна просты пачатак усяго ён жа з'яўляецца генадай (гр. ^епез нараджаючы). Пад уплывам неаплатонаўскага вучэння аб эманацыі Арыген лічыць богасына і богадуха асобнымі этапамі працэса выпраменьвання богаайца. Калі богайцец знаходзіцца паза межамі матэрыяльнага быцця, то Хрыстос належыць да гэтага свету і з'яўляецца Логасам, г.зн., разумнай сілай. Богсын ёсць водблеск богаайца, ён пасрэднік паміж адносным зямным існаваннем і абсалютным пазаматэрыяльным быццём. Трансцэндэнтны бог творыць свет праз свайго сына Хрыста. Працэс тварэння адвечны, як і сам бог. Кожны створаны свет абмежаваны ў прасторы і мае часовыя рубяжы.
Падчас усталявання патрыстыкі наглядаецца глыбокае расчараванне ў інтэлектуалізме антычнай культуры. Мінулыя заснаваныя на розуме філасафемы ўжо не заўсёды здольны стаць сродкам вырашэння жыццёвых калізіяў, што ўзнікаюць у варварызаваным грамадстве. Натуральна, у патрыстыцы ўсё болыпую вагу набірае іррацыяналізм.
Катэгорыя веры, якая адлюстроўвае пазарацыянальны шлях спасціжэння рэчаіснасці, становіцца адной з цэнтральных у хрысціянскай філасофіі. Цертуліян заўважае, здараецца, калі мудрасць свету выглядае бязглуздасцю пад націскам жыццёвых праблемаў, тады патрэбна развязваць складаныя вузлы ўзнікшых калізіяў іншым чынам: тое, што прызнавалася бязглуздасцю, павінна стаць мудрасцю. А для гэтага неабходна вера. Цертуліян падводзіць вынік падобным разважанням знакамітым афарызмам "Верую, таму што абсурдна". Ён правільна зразумеў, за тым, што часам падаецца нам абсурдным, можа хавацца вялікая і глыбокая тайна.
Палкі абаронца хрысціянства Тэафіл выстаўляе цікаўныя аргументы наконт веры наогул і рэлігійнай веры ў прыватнасці. Ён зазначае, што ўсякая справа і ўсякія веды пачынаюцца з веры. Ці атрымае земляроб ураджай, калі не даверыць зерне глебе? Хто адважыцца пераплыць мора без упэўненасці, што карабель вытрымае вандроўку? Які хворы здольны вылечыцца, калі спярша не паверыць урачу? Якой навукай можна авалодаць, не даверыўшыся настаўніку? Тым больш, пераконвае ён, неабходна верыць богу.
Першы грунтоўны аналіз суадносінаў паміж верай і ведамі ажыццявіў Клімент Александрыйскі. Ён паспяхова пазбягае распаўсюджаных у той час крайніх меркаванняў, выражаных у альтэрнатыве: альбо вера самадастатковая з'ява, што робіць непатрэбнымі ўсякія веды, альбо існуюць нейкія асобныя веды, якія выключаюць усялякую веру. Клімент сцвярджае аднолькавую неабходнасць таго і другога.
Веды, згодна з вучэннем Клімента, маюць вялікую каштоўнасць. Яны даюць нам разуменне рэчаў, раскрываюць суадносіны людзей з богам і светам. Але веды не існуюць апрача веры. Элементы веры заўсёды прысутнічаюць у ведах. Іх можна знайсці ў зыходных аксіёмах, у інтуітыўных меркаваннях, у навуковых дапушчэннях і г.д. Клімент перакананы, што існуе непарыўнае адзінства ведаў і веры. Вера без ведаў, як падмурак без будынка. Але ў яе ёсць свае перавагі. Вера накшталт згорнутых ведаў, якія мы атрымліваем як дар, і доказы тут залішнія. Акрамя таго, вера даступная ўсім, чаго не скажаш аб ведах.
Зразумела, даследаванне веры апалагетамі мела на мэце перадусім апраўданне рэлігійнага светапогляду. Без яе ўсе разважанні аб патойбочным свеце робяцца вельмі праблематычнымі. Важна, аднак, што ўпершыню было распачата вывучэнне пазарацыянальных формаў спасціжэння рэчаіснасці і выказаны глыбокія меркаванні адносна месца фенамена веры ў духоўнай культуры грамадства.
Такім чынам, на пачатку першага тысячагоддзя сфармавалася хрысціянская рэлігійная філасофія. Вызначальнымі фактарамі яе станаўлення аказаліся, папершае, наяўнасць у Рымскай імперыі, дзе адбываўся гэты працэс, развітай філасофскай традыцыі, і падругое, унутраная патрэба ўмацавання хрысціянскай ідэалогіі. Пачатковы этап сярэднявечнай філасофіі адзначаўся наступнымі акалічнасцямі:
пераацэнка каштоўнасцяў антычнага грамадства; стварэнне тэарэтычнага светапогляду, сэнсавым
цэнтрам якога з'яўляецца ідэя бога;
спроба распрацаваць праблему веры як неабходнага элемента культуры.
Створаны апалагетамі сінкрэтычны рэлігійнафіласофскі стыль мыслення будзе дамінаваць на працягу ўсяго сярэднявечча. Аб іх захаваецца памяць як аб першых мысліцелях, абараніўшых у выключна цяжкіх умовах сацыяльнакультурных пераменаў права філасофіі на існаванне.
5. Распрацоўка філасофскай парадыгмы
Пасля Нікейскага сабору фармуюцца класічныя ўзоры сярэднявечнай філасофіі. Менавіта на гэтым этапе патрыстыкі былі распрацаваныя тыя ідэі бога і свету, чалавека і грамадства, пазнання і веры, якія на шмат стагоддзяў вызначаць стыль еўрапейскага мыслення. Фармаванне сярэднявечнай філасофскай парадыгмы звязана найперш з творчасцю Аланаса Александрыйскага, Рыгора Назіанзіна, Рыгора Ніскага і Аўрэля Аўгусціна.
Асабліва каларытнай і маштабнай постаццю сярод распрацоўшчыкаў вызначальных ідэяў хрысціянскай філасофіі, безумоўна, з'яўляецца Аўгусцін. Нарадзіўся ён у г. Тагасце, што ў Паўночнай Афрыцы, у сям'і рымскага патрыцыя. Юнацкія гады Аўгусціна праходзілі ў бесклапотных вясёлых забавах. Ён навучаўся рыторыцы, а неўзабаве і сам стаў выкладчыкам красамоўства. Жыццёвы шлях Аўгусціна ўяўляе складаную духоўную эвалюцыю. Спачатку ён трымаецца язычаскіх поглядаў. Затым спрабуе знайсці ісціну ў маніхействе, але расчароўваецца і робіцца скептыкам. Імкненне да духоўнай трываласці абумовіла яго працяглае захапленне неаплатанізмам. Нарэшце, ужо ў сталым узросце, ён прымае хрысціянства і становіцца яго заўзятым прыхільнікам.
Аднак здабыткі духоўнага развіцця, атрыманыя на розных яго этапах, назаўсёды застануцца ў памяці Аўгусціна. Перапрацаваныя творчай думкай аўтара, яны ўзнаўляюцца на старонках "Споведзі", багата прадстаўлены ў іншых кнігах. Пераход на пазіцыі хрысціянскага светаразумення зусім не азначаў для Аўгусціна забыццё антычнай культуры: ён заўсёды быў яе вытанчаным цаніцелем.
Найвялікшай знаходкай Аўгусціна з'яўляецца ідэя развіцця. Яна невядомая антычным аўтарам. У гэтым хрысціянскі філосаф пайшоў значна далей сваіх язычаскіх палярэднікаў.
Бог і свет. Прадметам трывалага інтарэса Аўгусціна з'яўляецца быццё. Ён згодны з неаплатанізмам, што сапраўднае быццё павінна вызначацца нязменнасцю, саматоеснасцю і вечнасцю. Але калі ў Плоціна гэта адзінае, якое пануе над светам, то ў Аўгусціна гэта бог. Паколькі заўсёды роўнае сабе быццё абсалютна і нязменна, пастолькі яно існуе паза часам. Такое быццё ўяўляецца простым і непадзельным. Тут адсутнічае нешта магчымае, а прадстаўлена адно актуальнае, наяўнае.
Аўгусцін прымае погляд Арыстоцеля, згодна з якім матэрыя ўяўляе чыстую магчымасць. На гэтай падставе ён робіць выснову, што сапраўды існае ці бог нематэрыяльныя. Яно не толькі паза часам, але і паза прасторай. Тым самым забяспечваецца яго паўсюдная прысутнасць. Нематэрыяльнае быццё не можа быць аформленым. Па неабходнасці яно аказваецца "чыстай" формай. Будучы абсалютным быццём, бог выступае ў якасці субстанцыі, што служыць крыніцай і зыходнай прычынай усякага іншага адноснага быцця.
Зменлівыя рэчы карэнным чынам адрозніваюцца ад нязменнага быцця сваёй складанасцю. Аўгусцін прызнае іх таксама субстанцыямі, таму што яны з'яўляюцца суб'ектамі сваіх уласцівасцяў. Толькі іх субстанцыянальнасць ужо адносная.
Усе зменлівыя субстанцыі складаюцца з формы і матэрыі. Гэта датычыцца нават бесцялесных утварэнняў. Але матэрыя іх ужо духоўнага кшталту. Да бесцялесных утварэнняў Аўгусітітт адносіць душы. Унутраная форма забяспечвае адзінства рэчы і выражае ступень паўнаты бьшця апопшяй. Праз форму зменлівыя рэчы далучаюцца да нязменнага бьшдя.
Аўгусцін цалкам упэўнены ў аб'ектыўнасці прыроды. Характэрнай яе асаблівасцю філосаф лічыць існаванне ў часе. А~калі"так, то гэта не самадастатковае быццё. Свет павінен мець знешнюю вытворчую прычыну, якая знаходзіцца ў вечнай субстанцыі.