А ша айналысын бас ару ж не реттеу (стр. 5 из 6)
Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады.Заңды тұлғалар арасында көбіне есеп айырысу чектері қолданылады.
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
· егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей ,ал жабдықтаушы төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
· сатушы белгісіз болған жағдайда.
Әлемдік банктік тәжірибеде чектерді мынадай түрлерге бөледі: атулы, ордерлі және мәлімдеуші.
Атаулы чек бойынша төлем чекте көрсетілген тұлғаның пайдасына ғана есептеледі.Ордерлі чекте төлем чекте көрсетілген тұлғаның пайдасына есептелуі де мүмкін.Мәлімдеуші чектер бойынша төлемді банкке кім мәлімдесе ,сол тұлға иеленеді.Атаулы чекті басқа біреуге беруге болмайды.
Вексельде қолма-қолсыз есеп айырысу бір формасының жатады.Себебі, вексельдің атқаратын басты қызметі –төлем құралы.
Вексель екіге бөлінеді : жай және аудармалы вексель
Жай вексель дегеніміз-қарыз алушының қарыз берушіге қарыз төлеу туралы сөзсіз міндеттемесі.
Аудармалы вексель дегеніміз- вексель берушінің қарыз алушыға белгілі бір соманы белгіленген мерзімде үшінші бір тұлғаға төлеу туралы бұйрығы.
2 Ақша айналысын басқару және реттеу.
2.1 Ақша айналысының заңы.
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.Ол тауар ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К.Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб), екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді.Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
Амөлш
(1)
Ақша айналысы заңының мәні –ақшаның айналвс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысынан бір аттас ақша мөлшерінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы емес,сонымен бірге тек төлем құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды.Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі,яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі.Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді :тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса , айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет.Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.Қорытындысында, айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мынадай формуламен өрнектеледі:
Амөлш=
(2)Онда,
А мөлш-айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша мөлшері;
Стб-сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;
Стбн-несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы.
Ст –қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома.
Сө -өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы.
Ақ-ақша қоры
Ажылд-айналыс құралы мен төлем құралы қызметтеріндегі ақша айналымының орташа саны.(айналыс жылдамдығы.)
Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүргізуінің себебі төлеушілік проблемасының болуынан.Ол кезде қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома мөлшері теріс сан болады.Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалды экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді.Себебі төлеушіліктің көптеген себептері бар:төлем тәртібінің босаңдығы,төлеушіліктің тізбегінде потенциялды күйреушілердің тиімді тәжірибесінің болмауы,жекеменшіктендіру процесінің аяқталуы ,төлем құралдарының дамуы және т.б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің дамуы жағдайларына әсер ететін көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар мөлшеріне ,тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б.Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді.Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
· Несиенің даму деңгейі ,егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
· Қолма –қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
· Ақша айналымының санының өсуі.
Ақша айналымының екі жағынан (қолма-қол ақша мен банктік айналымдағы ақшаның ) бірлігі , олардың бір формасының екіншісіне алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді.Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші.Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін ,сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады.
2.2 Ақша массасы және ақша базасы.Ақша агрегаттары.
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы- жеке тұлғаларға , кәсіпорындармен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісінін талдау үшін сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады.Ондай көрсеткіштер ақша агрегаттары деп аталады.
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын анықтау барысында мынадай ақша агрегаттары қолданылады:
· М1 агрегаты,яғни ол айналыстағы нақты ақшалар (банкноталар мен монеталар) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды.;
· М2 агрегаты ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;
· М3 агрегаты ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақ салымдарын құрайды;
· М4 агрегаты ,ол М3 агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.
АҚШ- та ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегатын , Жапония мен Германияда – үш Англия мен Францияда – екеу Ресейде үш ақша агрегаттары пайдаланылады.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банктердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде ақшалай және оның құрамына айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың ) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж Директорлар кеңесінің №2 хаттамасымен бекітілген «Ақша массасын , ақша базасын анықтау әдісі және ішкі , сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне » сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес , ақша базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.Ол мынадай формуламен есептеледі: МВ=СIС+RR+DCВ (3)
Мұндағы СIС- айналыстағы нақты ақшалар ;
RR - міндетті резервтер ;
DCВ- екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы қаражаттары.
CIC=L(Н+С), (4)
Мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктік билеттер;
С- айналысқа шығарылған монеталар.
Ақша базасы дегеніміз-міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы (Ам) көмегімен мынадай формула арқылыесептелінеді.
Ам М3(акша массасы)
(5) МВ (акша базасы)
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша базасының әрбір теңгесі 2 теңге жасауға қабілеттілігін көрсетеді. 2002жыл ақша массасындағы депозиттердің өсуі, ақша мультипликаторының мәні өткен жолмен салыстырғанда 3,29-дан 3,67-ге дейін өсіріп отыр.
Ақша мультипликаторы дегеніміз- ақша несие жүйесінің салымда ұлғайтылуы немесе қысқарту нәтижесінде қанша мөлшерде ақша ұсынысының көбеюі немесе азаюын көрсететін сандық коэффицент және оның шамасы ақша несие жүйесінде пайдаланатын резервтін нормасына кері пропорционал болады.