Қазіргі экономикада Дж.М. Кейнс артынан, экономикалық субьектілер ақшаға деген сұранысты көрсететін бірнеше себептерді атап өту керек
1. Трансакциялық себеп. Осыған байланысты біз келісім шарт үшін ақша сұранысын қарастырамыз. Ол деген күнделікті келісімде жүзеге асыру үшін экономикалық субьект қанша ақша ұстайды екен. Яғни тамақ өнімдерін, ұзақ қолданатып тауарларды қолдану, тұрмыстық-коммуналды шаруашылық, оқуға төлеу т.б. Осы сұраныс шамасы атаулы ЖІӨ көлемінен тәуелді, онда кұнды қағаздар бойынша пайыздық кіріс алу мүмкіндігі жоғалады. Пайыздық ставка өсуі экономикалық субъектіде өз ақша қорын М2 ақша агрегатына бөле алады, солайша қаржы активтерінің үлесін қысқартады, ол қолма қол ақша мен депозиттертүрінде болады (M1 ақша агрегаты), ол күнделікті келімсімді іске асыруға арналған.
2. Сақтану себебі экономикалық субьектінің ақшасын кездейсоқ жағдайлар тындауына сақтауға арналған. Яғни кездейсоқ жайға арналған ақша сұранысы. Осылайша мұндай жағдайлар деген ауру, соған байланысты өтімділік болуы керек, маңызды келісім жасау, экономикадағы макроэкономикалық кездейсоқтық (Ресейдегі 1998 тамыздағы дефолт сияқты). Ақшаға абайлап мотиві бойынша сұраныс тек ЖІӨ көлемімен байланысты емес, ол сонымен бірге кірісті жіберіп қоюмен байланысты, яғни онда құңды қағаз алуға ақша салмай, экономикалық субьект пайыз алу мүмкіндігінене айырылады.
Осы сұраныстың екі түрі алдымен ақшаны алмастыру құралы ретінде анықтайды.
3. Алыпсатарлық себебі ақша құралын құңдылықты сақтау функциясы ретінде негізделген. Сонымен, әр индивид өзінің ақша құралын қандай түрде сақтауға пайдалы екеніні өзі шешеді. Ақша абсолютті өтімді, бірақ пайыз әкелмейді. Ал облигациялар өтімділігі аз болса да, кіріс әкеледі. Осылайша, әңгіме ақшаға алыпсатарлық сұраныс туралы болмақ. Біз портфельді таңдау туралы айтамыз, онда әртүрлі қаржы куралының қолайлы үйлесуі туралы айтылған. Алғаш pет соңғы екі мотивті Дж.М. Кейнс қарастырды, ақшаға сұранысты ескере отырып. Кейнс бойынша алыпсатарлық ақша сұранысы кұнды қағаз бойынша пайыздық ставкадан тәуелді. Кейнс тек бір құнды қағазды қарастырды мемлекеттік займ облигациясын. Мұндай қадам тәуеклді ескертпейді Мемлекттік облигациялар тәуекелсіз құнды қағаздар делінеді. Олар біршама сенімділікпен ерекшеленеді.
4.5 Қазіргі ақшалай-несие жүйе құрылымдары, олардың экономикадағы ролі
Нарықтық экономикалы елдердің қазіргі ақшалай-несие жүйе құрылымдары көптізбекті жүйені көрсетеді. Көпшілігінде ол үштізбекті жүйе:
• Орталық банк;
• Банктік сектор - коммерциялық, жинақтаушы, ипотекалық, инвестициялық банктер;
• Банктік емес сектордың қаржылық арнаулы мекемелері -қорғаныс компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық компапиялар.
Егер заманауи ақша-несие жүйе құрылымдары туралы банктік көзқараспен айтса, онда ол екідеңгейлі жүйе: оның жоғарғы жағында ОБ, ал төменгісі коммерциялық банктер.
Қазақстанда Ұлттық банк нарықтық экономиканың институты ретінде 1995 жылы «ҚР Ұлттык банкі» және «Банктер мен банк әрекеттері» заңына сай құрылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің (ҚРҰБ) негізгі функциялары мыналар:
1) қолма қол ақша шығару (эмиссия);
2) алтынвалюта резервін сақтау;
3) соңғы инстанцияда коммерциялық банк үшін кредитор болу. Бұл коммерциялық банктер өтімділіктен кемшілік көретін қиын ақша жағдайында қалған ҚРҰБ кредитіне ұсыныс жасаса болады деген сөз;
4) мемлекеттің қаржы агенті болу, Ұлттық банк салымдар мен қазнаның ссудын береді;
5) «банк банкирі» болу, Ұлттық банк салымдар ашады және коммерциялық банк ссудың береді:
6) коммерциялық банк әрекетін бақылау мен байқау;
7) ақша-несие саясатын жүзеге асыру.
Коммерциялық банктер бізге белгілі болғандай, кредиторлар мен салымшылар арасында қаржылық аралықшы бола алады. Коммерциялық банк операциялары пассивті (құралды тарту) және активті (құралды орналастыру) ретінде бола алады. Одан басқа банктер аралық операцияларды жүргізеді (клиент тапсырмасымен коммиссиялық негізде) және сенімді операциялар (жекеменшікті басқару, құнды қағаздар).
Банк кірісі әртүрлі кредит бойынша пайыздар арасындағы айырымнан құралады (ол пайыздарды кім банктен кредит алды сол төлейді, яғни салымшылар) мен депозит бойынша пайыздар (пайызбен, банкпен өз салымшылары арқылы төлеген).
Орталық баинтің ақша-несие немесе монетарлы саясаты құралы инфляциялық емес ЖІӨ мен толық қамтылуға жету мақсатында ақшаны бақылауды ұсынады.
Орталық банктің нарықтық экономикасы бар елдерінде негізгі мақсаттары мынадай (сол не басқа варияциялармен):
• экономикалық өсу;
• қамтылудың жоғарғы деңгейі; баға тұрақтылығында;
• қаржы нарығындағы тұрақтылық;
• валюта нарығындағы тұрақтылық.
Ақша-несие саясаттың соңғы мақсаты көбінше мемлекеттің саясатының негізгі мақсаттарымен сай келеді. Қиындық мынада ОБ мақсатқа тікелей қол жеткізе алмайды себебі барлық көрсетілген мақсатты ауыспалыларға қол жеткізе алмайды. Ол үшін Орталық банк аралық мақсат деп аталатын бақылай алатын операцияларды басқарады. Басты аралық мақсатты бағыттар мыналар:
• ақша агрегаттары (ақша ұсынысы);
• пайыз төлемі;
• валюта алмастыру бағамы
ОБ аралық мақсатқа жету үшін негізгі құралдары мыналар:
• ашық нарықтағы операция;
• есепті немесе дисконтты төлемдер;
• міндетті резервтер нормасы өзгеруі.
Ашық нарықтағы операция (үкіметтің қарызды міндетіндегі алып-сату) ол құнды қағаздар дамыған елдер үшін гән. АҚШ, ЕО және баска нарықты экономикалы елдерде бұл ақша-несие саясатының басты құралы.
Есепті төлем мен дисконт саясатын өзгерту ОБ монетарлы саясатының маңызды құралы. Есепті төлем (дисконт төлемі) бұл кредит бойыиша орталық банк орнаткаң пайыздық мөлшерлеме, ол коммерциялық банктермен берілген. Сонымен бірге «қайта қаржыландыру төлемі» термині қолданылады.
Есепті төлем - резервтерін толтыруға уақытша қажетін қанағаттандыруға коммерциялық банктерге ОБ бере алатын ссуданың минималды төлемі. Біраз ұзақ уақытқа кредиттер біршама жоғары төлеммен және құнды қағазға сүйеніп беріледі. Мұндай кредитпен толем беру ломбардты төлем деп аталады.
Есепті төлемді төмендеткенде кері жағдай орын алады. ОБ біршама арзан несие ала отырып коммерциялық банктер өзінің пайыздық төлемдерін де төмендете алады. Біршама арзан ссуды алу мүмкіндігі қарыз беруді жетілдіреді, осылай ақша массасы мультипликативті түрде кеңейеді.
Нарықтық экономика елдерінде есептік төлем несиелер арасындағы банкаралық нарық үшін индикатор болады, онда шынайы несиелеу процесі мен қарыз беру жүреді. Іскер орталықтар есепті төлем өзгерісін қатал бақылайды. Оның жоғарылауы немесе төмеңдеуі үкіметтің инфляциямен күресі туралы ойынына ақпарат береді, солайша экономикалық өсімді қолдайды, экономиканың құлдырау немесе қызу мерзімінде тұрақты саясатты бақылайды.
Сонымен міндетті резервтер нормасының өзгеруі. Бұл ОБ ақша-несие саясатының үшінші құралы. Толық алғанда әртүрлі елде норма мәні таралуы міндетті резервтер үшін маңызды — 1 ден 15 пайызға дейін салымның түрі мен мерзіміне тәуелді.
4.6 Дискрециялық ақша-несие саясаты және «ереже бойынша саясат»
Дискрециялы (икемді) ақша-несие саясаты қолдауға бағытталған немесе экономикалық циклдің ортамерзімді фазасына тәуелді іскер белсенділікті ұстауға негізделген. Теория жүзінде мұндай саясат Кейнстің көзқарасына негізделген жиынтық сұранысты басқару ая сында тұрақты мемлекет ролі туралы.
Ынталандырушы дискрециялық саясат — бұл арзан ақша саясаты, ол ОБ өндіріс құлдырағанда қолданылады. Ол трансмиссиялық, экономикадағы механизм өзгеруіне, ақша ұсынысымен төмендеген немесе жоғарылаған кейнстік қөзқарасқа негізделген. Әңгіме макроэкономикалық ауыспалылар өзара байланысу тізбегіне негізделген. ОБ ақша ұсынысын ұлғайтады, солай пайыздық төлемді төмендетеді. Біршама төмен пайыздық мөлшерлеме инвестиция процесін қолдайды, қарыз беру біршама арзандайды. Инвестиция өсуі жинақты сұраныс элементі ретінде ЖІӨ өсуіне әкеледі.
Қысқарған түрде макрозкономикалық айнымалының ретті өзгеруі "арзан ақша" саясатында мына түрде болады: