Агрэсіўнасць з боку паганцаў (язычнікаў) вымусіла мусульманаў ратавацца ўцёкамі: першая хваля ўцекачоў папрасіла прытулку ў Аксуме, другая – у Ясрыбе (пачатак летазлічэння па Хіджры). Гэтыя падзеі пашырылі ўплыў ісламскай думкі.
Адзначым, апошняя падзея лічыцца пераломнай і асабліва знакавай у гісторыі ісламу. Упершыню ідэі гэтага веравызнання сталі набыткам шырокіх колаў грамадства, сталі ў аснове першай у свеце канстытуцыі (у Ясрыбе), вызначылі зносіны з прадстаўнікамі іншых канфесій. Гэтыя факты дэманструюць з’яўленне пэўных пераменаў у каштоўнасных арыенцірах тагачаснага арабскага грамадства, што не магло не адбіцца на выхаваўчых поглядах мусульманаў.
Нормы паводзінаў з гэтага часу дапусцілі фізічны і нават узброены супраціў варожа настроеным паганцам. Былі зроблены першыя крокі да стварэння сістэмы выхавання. Бацькоў заахвочвалі ратаваннем душы за добрае выхаванне сваіх дзяцей, дзеці імкнуліся апраўдаць давер бацькоў. Пры гэтым праблема непаразумення пакаленняў была недарэчнай, паколькі справа ду-шэўнага выратавання датычылася кожнага, паслухмянасць дзяцей была іх абавязкам перад бацькамі, а выкананне нормаў рэлігіі было абавязковым для ўсіх.
Прарок ісламу перадаў не толькі рэлігію (веравызнанне), ён стварыў новую мадэль паводзінаў (“іслам” – адданасць), можна сказаць, заклаў аснову буду-чага грамадства (грамада вернікаў – умма), пакінуў асабісты прыклад ідэальнага верніка (“мумін” – веруючы, прававерны). Асэнсуючы ролю ісламу ў гэтых аспектах выхавання цяжка не згадзіцца з думкай аб тым, што іслам – гэта лад жыцця.
Як ужо адзначалася, выхаваўчыя ўздзеянні ў той час былі скіраваны пераважна на дарослых, і мелі выгляд то звычайнай неўхвалы, то наадварот, падтрымкі, дазволу альбо простай забароны канкрэтных дзеянняў. Сыходзячы з свайго грамадскага статусу і аўта-рытэту прарок ісламу мог даць як станоўчую, так і адмоўную характарыстыку якому-небудзь індывіду, і грамада вернікаў рабіла вывады, як трэба і як не можна рабіць. Інакш кажучы, засвойвала нормы і правілы паводзінаў.
Цікавы прыклад змагання з традыцыйным вінапіццем сярод неафітаў ісламу.
Расставацца з гэтай звычкай муслімы (неафіты) ніяк не жадалі. З боку Мухамада было выстаўлена адзінае патрабаванне – цвярозасць падчас малітвы. Зразумела, ужыўшы нават невялікую колькасць алкаголю перадмалітвай, захаваць цвярозы стан нязменным было немагчыма. Таму віно хоць і пілося, але невялікімі дозамі (па інерцыі), і дзякуючы пазнейшаму павелічэнню колькасці штодзённых малітваў (з 2-х да 5-ці) з часам п’янства знікла зусім. Пазней ўжыванне любых адурманьваючых рэчываўбыло забаронена раз і назаўжды.
Такім чынам, агульнае назапашванне ведаў па выхаванні адбылося ў самыя першыя часы існавання рэлігіі ісламу. Базай гэтых ведаў дагэтуль лічыцца Каран, а таксама Святое Паданне іслама – Сунна (у суннітаў). Прававы грунт паводзінаў мусульманаў распрацаваны вучонымі-улемамі і правазнаўцамі-факіхамі ў выглядзе шарыяту. Сам шарыят ёсць сукупнасцю нормаў і ўстанаўленняў, рупліва распрацаваным кодэксам паводзінаў, канонам, што ўтымлівае маральныя законы сямейнага і грамадскага жыцця, розныя дазволы, прадпісанні і забароны, закліканыя ўрэгуляваць адносіны верніка да Бога, да грамадства (а часам і да чалавецтва) ў цэлым і да чалавека (да самога сябе таксама) ў прыватнасці.
Сама выхаваўчая практыка спараджала такія прынцыпы выхавання, як свядомасць і актыўнасць, трываласць, паслядоўнасць, нагляднасць.
Разгледзім гуманістычны кірунак тагачаснага выхавання. Вядома, уяўленне пра гуманізм у той час рознілася з цяперашнім – прыкладам, не было выкаранена рабства, але яно ўжо асуджалася грамадствам. Рабу і палоннаму даравалі волю, калі ён мог навучыць грамаце дзяцей мусульманаў. Становішча жанчыны было больш сацыяльна абароненым, чым у даісламскі час. Колькасць жонак абмяжоўвалася да чатырох, прытым жаніцьбамагла адбыцца толькі са згоды абодвух яе ўдзельнікаў, пры ўмове выплаты вясельнага дарунка (па ўзгадненні з нявестай), а таксама пры абавязковай наяўнасці сведкаў і з дазволу бацькоў.Што да наступныхжонак, то іх муж мог браць толькі з дазволу папярэдніх жонак. Таму, улічваючы дастатковую складанасць працэсу, сам факт палігаміі існаваў для большасці насельніцтва намінальна. У сувязі з гэтымі фактамі нельга не прызнаць, што адносіны да сацыяльна неабароненых групаў мяняліся і станоўча ўплывалі на выхаваў-чую практыку.
Увогуле ж ісламскае выхаванне грунтавалася на прынцыпах веры і добрых справаў і кантралявалася шарыятам 9зводам законаў на базе Кур’ана і сунны) і уласна суннай (жыццёвым прыкладам Мухамада). Прытрымліваючыся сунны кожны мусульманін мог наблізіцца да маральнага і духоўнага ідэалу. Адной з важнейшых мэтаў прарочай дзейнасці Мухамада было дасягненне высокіх маральных якасцяў кожным веруючым праз перайманне персанальнага прыкладу прарока. Прадпісанні шарыяту якасна змянілі былое становішча ў поглядах на адукаванасць, і асабліва выхаванасць. Гонар сям’і і роду займалі пачэснае месца сярод іншых этычных і выхаваўчых каштоўнасцяў, першым сярод якіх адзначалася богабаязнасць.
Мараль ісламу выхоўвала агіду да распусты, да ўсяго забароненага. Цярпенне ў цяжкасцях, захаванне нормаў справядлівасці, сумленнасць, цвярозыя адносіны да жыцця, абачлівасць і эканомнасць – вось пералік тых маральных якасцяў, што карысталіся пава-гаю і да ісламу.
Такое становішча часткова скарэктавала і аптымізавала ісламскае выхаванне, мэтай якога было прывіць комплекс маральных якасцяў, носьбіт якіх адносіцца да свету так, як бы ён жыў у ім вечна, а адносіны да Бога павінны былі быць такімі, што чалавек павінен быць гатовы стаць прад Ім кожную хвілю.
Суаднесенасць цела і духа мае быць адным з важных маральных правілаў. Таму мусульмане пачалі сур’ёзна і з увагай адносіцца да фізічнай падрыхтоўкі будучых пераемнікаў. Паводле падання, другі праведны халіф, Умар ібн Хаттаб (634-644), часта заклікаў мусульманаў навучаць сваіх дзяцей плаваць, ездзіць конна, страляць з лука. Яго паслядоўнікаў таксама цікавілі падобныя ж пытанні. Такая ўвага да вывучэння вайсковай справы спарадзіла неабходнасць свецкага, жывога і цікавага выхаваўчага працэса. Прытым паходжанне крыніцаў гэтага выхавання магло быць і персідскім, і старагрэцкім, і візантыйскім, і індыйскім. Мусульмане даволі паспяхова карысталіся станоўчым культурным вопытам папярэднікаў.
Увогуле, першапачатковыя педагагічныя веды мелі вельмі моцны грунт веры. Паводле запаветаў ісламу найважнейшымі абавязкамі бацькоў з’яўляюцца нараджэнне і належнае выхаванне фізічна і маральна здаровых карысных і паважаных удзельнікаў грамадства і прадстаўнікоў чалавецтва.
Таму бацькі павінны сачыць, каб іх дзеці падрасталі сумленнымі, мужнымі, моцнымі духам, загартаванымі фізічна і маральна. Прарок Мухамад сказаў:
“Добра даглядайце дзяцей, дайце ім найлепшае выхаванне, бо бацькі заўжды ў адказе перад Богам і грамадствам за выхаванне дзяцей”. Аб абавязках дзяцей сказана ў Каране: “Маліцеся толькі да Бога, але павагу выказвайце да бацькоў. Зрабіце для іх усё, што ў вашых сілах, будзьце з імі ветлівыя і ўважлівыя, нічым не псуйце іх настрою, не судзіце іх, не ўзвышайце на іх голас. Заўжды кажыце ім прыемныя і добрыя словы, маліцеся за іх, прасіце Стваральніка, каб Ён распрасцёр над імі Свае міласэрныя крылы, слухайце іх… Калі вы будзеце чыніць добрае бацькам, то Ўсявышні прабачыць вам усе вашыя грахі…”. Пра адносіны з родзічамі прарок ісламу сказаў наступнае: “Правы старэйшых брата ці сястры над малодшымі прыроўніваюцца да правоў бацькі”; “Тым, у каго няма бацькі, дзядзька павінен замяніць яго, а ў каго няма маці – цётка”. Правы суседзяў у ісламе стаяць адразу пасля правоў родных. “У суседзяў ёсць вялізныя абавязкі аднаго прад адным. Калі твой сусед галодны, а ты – сыты, то цябе нельга лічыць поўнасцю веруючым”; “Той хто верыць у Бога і ў замагільнае жыццё, павінен дапамагчы свайму суседу”; “Пачуўшы паклёп суседзяў і на суседзяў спачатку ўпэўніся, а потым вырашай”; “Той не верыць (у Бога), ад зла якога неспакойны яго сусед”.
Яшчэ адна вялікая загана, ад якой церпіць мараль – двулічнасць, яна датычная да тых вернікаў, што падменьваюць сапраўдную веру рытуалістыкай, і тых, чые учынкі ідуць не поруч са словамі. Намінальнае выкананне запаветаў веры не можа замяніць цвёрдую ўпэўненасць і высакародныя імкненні.
3. Рэлігійнае становішча часоў Халіфата ўяўляла сабой стракатае спалучэнне розных плыняў і сектаў, што вытлумачалася пэўнай атмасферай талерантнасці, што панавала тады. Іслам таксама не абмінуў лёс расколу, першапачаткова палітычнага (суніты і шыіты), а пасля і ідэалагічнага (харыджыты, карматы, ісмаіліты, асасіны і інш.). Што да праблемы падзелу сунізму на мазхабы (багаслоўскія школы), то яна чыста ўяўная, паколькі самі іх заснавальнікі (Малік, аш-Шафіі, Абу Ханіфа, Ібн Хамбал) не прэтэндавалі на тое, што называецца словам “апошняя інстанцыя”. Паводле іх словаў, яны прапанавалі знайсці і выкрасліць з іх аўтарытэтных працаў тое, што будзе супярэчыць Кур’ану і Сунне.
У перыяд ранняга Сярэднявечча склалася сістэма мусульманскай адукацыі. З VIII – IX стст. шырока распаўсюдзіліся мектэбы (ніжэйшая школа), што садзейнічала навучанню грамаце сярод насельніцтва. У пачатковай школе ішоў працэс навучання па пэўнай праграме, у якую уключалася і выкладанне асноваў шарыята і нормаў этыкі. На гэтым этапе вучні вучыліся чытаць, пісаць, асвойвалі пачаткі арыфметыкі, вывучалі жыццяпіс прарокаў і правед-нікаў. Вядома, што халіф Умар ібн Хатаб рэкамендаваў выкладаць у школах паэтыку і іншыя літаратурныя накрункі. Паводле іншых звесткаў, у школах была ўведзена забарона на вывучэнне кнігаў, напісаных хрысціянскімі аўтарамі. Акрамя таго, з маральных меркаванняў забаранялася вывучэнне пустых вершаў непавучальнага зместу.