З выкрывальнай праўдай Гараўскі адкрывае перад намі запусценне беларускай вёскі. І хаця ў карціне сялян няма, глядач добра адчувае іх беднасць і разарэнне[9;70].
Безумоўна вобраз дома надае карціне пэўны сэнс, дапамагае гледачу ўбачыць тое, што хацеў падкрэсліць мастак. Дом надае творам, прысвечаным Радзіме поўнасць і пэўную закончанасць.
Вікенцій Дмахоўскі – “Клод Ларэн віленскіх аколіц”, як называлі яго сучаснікі[9;50]. Такое сказалі пра беларускага пейзажыста не выпадкова. Пейзажы ягоныя родніць з пейзажамі французкага жывапісца XVII стагоддзя той асаблівы, крыху ідылічны дух, тая цікавасць да небагатага, звычайнага, што дазваляе знаходзіць у штодзённым эмацыянальны настрой, паэзію і веліч.
З ранніх работ Дмахоўскага цікавы пейзаж “На радзіме”. Патрыярхальны лад жыцця дробнай беларускай шляхты перададзены тут ярка і пераканаўча.
Мастак адступіў ад традыцыйных акадэмічных канонаў, якія былі яшчэ моцныя ў жывапісе пачатку XIX стагоддзя. Ужо ў самім выбары сюжэта бачна прывязаннасць і любоў да родных мясцін.
Прасторны фальваркавы двор – з тых, зарослых гусінай траўкаю і дробнымі пахучымі рамонкамі. Пад наглядам нянек гуляюць на ім панскія дзеці. Пасвяцца куры і снежна бялеюць на гладзі рачулкі гусі. На беразе сушацца сеці, сплываюцца кроплі з перакатаў, тырчыць драўляная ручка таптухі. Удалечыні, у карэтніку, расчынены дзверы. Праз іх відаць аглоблі брычкі. У цяні – звычайны сялянскі воз. А яшчэ крыху далей аднапавярховы драўляны прыземісты будынак фальварка над насунутым высокім дахам[9;54].
Такая характэрная, такая тыпова беларуская будыніна. А перад ёю ліпы і свечы пірамідальных таполяў, што ўскінуліся ў гарачае неба, і такі кашлаты, і такі мяккі мрэе за домам сад.
І ўсё выпісана з вялікай любоўю. Карціна шматбаковая, але галоўная роля належыць дому. Ён з’яўляецца цэнтрам карціны і на яго скіравана галоўная ўвага, гэта ўвасабленне думак мастака.
Таксама прыцягвае ўвагу твор Фердынанда Рушчыца “Млын”. Тут мастак глядзіць на прыроду, якую яму трэба ўславіць з вышыні птушынага палёту. Такі прыём дазваляе намаляваць на палатке ўсё зямное, а неба паказаць светлым адбіткам у вадзе, люстрам у зялёнай раме. Архітэктура млына і навакольныя рэчы пададзены ў непрывычным для гледача ракурсе. І будынак млына надзвычай тыповы для беларускага пейзажу – прыземісты, нізкі, над насупленай саламянай страхой. Усё ў ізумрудна-зялёных і чырванаватых танах[9;103].
Тут мастак услаўляе прыроду, а млын дапамагае гледачу ўбачыць беларускую прыроду вачамі простага чалавека, працоўніка-селяніна.
Вобраз беларускага будынка, дома дае мастакам магчымасць выразіць сваю думку, надаць карціне той сэнс, які жадаюць данесці да гледача. А мы праз гэты вобраз лягчэй і вельмі абвострана адчуваем пачуцці аўтараў.
Хата – бясспрэчная аддзінка чалавечага існавання, і як бы ні была прывабна прастора, але ж матэрыяльныя патрэбы прымушаюць чалавека мець свой кут. І гэты “кут” так прывязвае да сябе найперш таму, што ён “свой”, што гэта пачуцце нават можна назваць “любоўю” і страта гэтай “любові” прыводзіць нават да вар’ятства.
І ніколі нельга забываць, што наш вялікі, адвечны кут – гэта нашы палі, лясы, азёры... Яны заўжды будуць з намі і будуць грэць наша сэрца пры думках аб Радзіме. І калі маеш свой уласны погляд на прыроду, калі разумееш яе, то заўжды будзеш адчуваць сябе дома.
Мастацтва творцы Вітольда Бялыніцкага-Бірулі пераконвае ў значэнні такога прытулку ў жыцці чалавека. У яго творах даволі часта з’яўляецца вобраз хаты і ён успрымаецца як адзінае з прыродай. Мастак пісаў Радзіму, а Радзіма – гэта прырода твайго краю, дом. А можа, менавіта вобраз хаты і ўдакладняў уяўленні пра каштоўнасць Радзімы.
“Я – беларус. Нарадзіўся ў маёнтку Крынкі каля Бялыніч на Магілёўшчыне.
...Маё жыццё з маленства пастаянна звязана з прыродай. У ёй для мяне быў сэнс жыцця” [19;32-33].
Хата ў творах мастака –гэта частка інтэр’еру прыроды, прыроды яго Радзімы.
“Вясна”, “Пачатак вясны”, “Вечар”, “Зімовы дзень” – вобраз хаты тут само сабой зразумелы, ён проста неабходны. Там недзе ўдалечыні некалькі хатак ці хата займае цэнтральнае месца, напрыклад у творы “Вясна” і ўдакладняе адлюстраванне пэўнай пары года. Гэта тое ж самае дрэва, бярвенні, што прыстасаваны для ўладкавання чалавечага жыцця ў прыродзе. Нават Ілля Рэпін у перапісцы з беларускім мастаком кажа: “Я заўжды з новым вялікім задавальненнем гляджу на ваш узгорак з хатамі, занесенымі снегам; люблю гэтыя беражкі, што белымі краямі адлюстроўваюцца ў горнай рэчцы”. І сапраўды, вельмі дакладны радкі І. Рэпіна: “Я так прывык асвяжацца душой перад вашымі жывымі павевамі праўды, прастаты і свабоды” [19;32-33].
Вось на гарызонце відаць хаткі, а да іх “шырокім пэндзлем прыкладзена дарога, што бяжыць па беларускіх узгорках да цудоўнага куточка – Вёска” [3;13].
Калі сцежка, то заўсёды дакладная – вядзе да хаты – хатак, царквы, млыну.
На сваіх палотнах мастак стварыў светлы, чысты, нібы жамчужны, каларыт, часам ахінуты тонкім вэлюмам серабрыстых беларускіх туманаў. Праз свае работы ён імкнуўся адлюстраваць саму душу беларускага народа, такую чыстую, непасрэдную, поўную блакітнай надзеі, часам туманную, але заўсёды лагодную і цёплую.
Прыгажуня-прырода... У карціне “Блакітная капліца” яна спіць пад мяккай коўдрай белага снегу. Як ложак захінае тонкая зімовая смуга, каб ніхто не змог патрывожыць салодкага сну. Усё наваколле прасякнута цішынёю, і нават ветрык прынік за ўзгоркам, каб не перашкаджаць чароўнаму спатканню яе, прыроды, з Мастаком[19;32-33]. І зноў вясновыя хаткі – шэранькія, бервяныя, утульныя. Белыя дахі дамоў удалечыні, блакітная капліца – вось што стварае інтэр’ер зімовага дня, дакладней перадае настрой твора. Яны таксама адпачываюць пад коўдрай снегу, як і сама прырода.
У карціне “Быстрая рэчка” прырода ўзбуджана, быццам неўзабаве ўстрапянулася і рашуча рыхтуецца да вялікай змены. І зноў невялікія хаткі з’яўляюцца часткай прыроднага інтэр’еру. Будыніны не кідаюцца ў вочы як нешта недарэчнае ў пейзажы. Яны надаюць твору цэласнасць і абуджаюцца разам з прыродай.
Лірычнасць краявідаў Бялыніцкага-Бірулі адносіць гледача ў свае далячыні, яна дапамагае кожнаму чалавеку прычыніцца да гэтай мастаковай любові, на нейкі няўлоўны момант растварыцца ў гэтым вонкава някідкім цудзе, што завецца Бацькаўшчына[19;32-33].
Лёс заносіць мастака далёка ад родных мясцінаў, але тое, што ён спасціг яшчэ ў дзяцінстве, засталося з ім назаўжды. Бялыніцкі-Біруля літаральна “сфармуляваў” беларускі пейзаж, нібыта перастварыў яго менавіта ў нейкім нацыянальным асвятленні.
Мы самі і нашы нашчадкі, мабыць, доўга будуць сустракаць у старых кнігах мясціны, дзе апісваюцца як нешта натуральнае і ўвогуле звычайнае малюнкі беларускай прыроды, якой мы ўжо не ведалі: “Памятаю Быстрэю вельмі прыгожай. Наш бераг быў вельмі круты, з пясчанымі плывунамі, зараслямі ажын, малін, шыпшыны, а процілеглы – адхоны. Дом стаяў вялізны, аднапавярховы, перад ім раслі векавыя ліпы. Супраць дома – сад, каменныя слупы брамы. На слупках заўсёды жылі буслы. Вакол дома – сажалкі, у якіх вадзілася шмат рыбы і ракаў...” [23;16]. Гэта фрагмент з запісак жывапісца. Чытаеш і перад вачыма ўстае “Быстрая рэчка”.
У малюнках роднай прыроды мастак шукаў не толькі выразныя знакі багацця і шматстайнасці свету, але і глыбокі сэнс зямнога існавання. Менавіта прысутнасць касмічных стыхій заўсёды адчуваецца ў карцінах Бялыніцкага-Бірулі. Сёння можна сказаць і гэтак: адчуваецца прысутнасць Бога, Першатворцы ўсяго на свеце. Бо што лепш за ўсё даказвае існаванне вышэйшага сэнсу ў свеце, як не сам неаглядны, эпічна ўсёахопны, шматстайны вобраз Сусвету?! Творчасць мастака, на карцінах якога мы знаходзім водбліск ранішняга святла, зары чалавецтва, і ёсць галоўны паэтычны аргумент на карысць змястоўнасці чалавечага быцця[23;16].
Бялыніцкі-Біруля здолеў дасягнуць у творчасці недасяжнага, спалучыць на сваіх карцінах зямлю і неба, матэрыяльнае і духоўнае, зямное, плоцевае і высокае, нябеснае і здабыць гармонію.
Вобраз дома, хаты ў творах мастака – гэта не нешта асобнае. Гэта свет у Сусвеце. Можа, таму да хаты і прывязаны быў так селянін, і такой балючай была страта гэтага “свету” – часткі Сусвету.
Янка Купала... Невыпадкова я вырашыла затрымацца на творчасці гэтага майстра беларускай літаратуры. Лёс ягонай сям’і даволі выразны, тыповы прыклад лёсу ўсіх беларусаў. Сям’я дзеда Янкі Купалы была сагнана з роднага гнязда ў Пясках. Ануфрый Дамінікавіч на працягу пятнаццаці гадоў пісаў прашэнні, каб адстаяць сваё права на роднае гняздо і дваранства, але справядлівасці не дабіўся[26;22].
Янка Купала не любіў азірацца далёка на сваю радаслоўную. Але неаднойчы ў творчасці звяртаўся да незайздроснага лёсу свайго дзеда, што “цягаўся па судах”, і, нічога не дамогшыся, вымушаны быў “кінуць тую хату, скуль бацькоў на магілкі вывезлі, тое поле, дзе кожную скібінку потам крывавым скрапілі” [13;213].
Сімвалічны вобраз хаты сустракаецца і ў драматычных творах, і ў паэзіі. Цікава, што нават у любоўнай лірыцы гэты вобраз прысутнічае.
Янка Купала – гэта пісьменнік народа. І ўсе яго творы для народа. А хто такі беларускі народ? Гэта вясковае сялянства, жыццё якога – гэта жыццё вёскі, гаспадарка. Турботы, клопаты – уладкаванне свайго кута, прытулка сваёй сям’і. Усё гэта ўзаемазвязана, усё вельмі блізка Купалу і яго творчасці. Я пабудавала сваеасаблівы ланцуг: Беларусь – вёска – хата – мужык – элементы творчасці Купалы. Чалавек з народа, які нарадзіўся ў простай сям’і, арганічна жыве ў гэтым і таксама падае іх такім жа, як ён.