Ахвярамі рэлігійнага фанатызму сталі героі п’есы М. Гарэцкага «Не адной веры». Фабрычны работнік Адварды, хлопец увогуле неблагі, але бесхарактарны, і яго любая Таццяна, дзяўчына шчырая і даверлівая, вырашылі пажаніцца. Аднак закаханым прыйшлося расстацца: родныя Адварды, католікі і «палякі», адзіным фронтам выступілі супраць шлюбу юнака з праваслаўнай і «рускай». «Мы ж землякі, мы ж свае… Што ты ў касцёле, а я ў царкве? Я ж такая руская, як ты паляк» (Гарэцкі М. Не адной веры // Гарэцкі М. Зб. тв.: У 4 т. Т. 2. С. 310.), – гаворыць Таццяна каханаму, спрабуючы давесці да яго абсурднасць узнікшай на шляху да шчасця перашкоды. Адварды і сам добра ўсведамляе гэта. Але ж пад націскам бесцырымоннага і нахрапістага брата Станіслава, выканаўцы волі бацькоў, вымушаны пакінуць надта любую яго душы і сэрцу Таццяну. Уласная бесхарактарнасць і залішняя пакладзістаць так і не дазволілі юнаку выступіць у абарону свайго кахання і шчасця. У выніку – пакалечаныя лёсы абодвух герояў.
Толькі ўмоўна можна лічыць абразкамі «Чырвоныя ружы» («чатыры абразкі з мінулага жыцця», паводле аўтарскага вызначэння), таму што ў прынцыпе гэта поўнафарматная п'еса. Адлюстраванне падзей у творы ахоплівае больш чым пяцідзесяцігадовы перыяд гісторыі народа – ад паншчыны да восені 1917 г. Гістарычны экскурс спатрэбіўся драматургу, каб праз лёс канкрэтных сялянскіх сем'яў (прыгонныя Мацей, Сцяпан, Мірон, іх дзеці і ўнукі) аналітычна-мастацкім шляхам устанавіць, з якімі ж маральнымі, духоўнымі набыткамі прыйшлі працоўныя масы да Кастрычніцкай рэвалюцыі. Вывад, да якога прыходзіць пісьменнік, такі ж несуцяшальны, як і ў «Досвітках»: стагоддзі прыгнёту, бяспраўнасці, здзеку прывялі да таго, што сялянства ў рэвалюцыі выступае носьбітам дзікага бунту, рабаўніцтва і разбурэння.
«Абразкі» сталі яшчэ адным красамоўным пацвярджэннем высокай творчай актыўнасці М. Гарэцкага на пачатку 20-х гадоў, хоць жыццёвыя абставіны не спрыялі нармальнай творчай працы: у студзені 1922 г. пісьменнік быў арыштаваны польскімі вайсковымі ўладамі і кінуты ў адзіночную камеру на Лукішкі. Суд, праўда, не адбыўся, але палітычны вязень быў «са здзекам… выкінуты з Вільні ў нейтральны пас паміж польскім і літоўскім фронтам» (Гарэцкі М. Аўтабіяграфія // Пра час і пра сябе. Мн., 1966. С. 95.). Спярша М. Гарэцкі накіроўваецца ў Коўна, адтуль у Дзвінск, дзе пэўны час выкладае на Беларускіх настаўніцкіх курсах. Якраз тут і напісаны драматычныя абразкі. У Дзвінску ён быў паўторна арыштаваны і зноў дастаўлены ў Вільню, дзе тры тыдні знаходзіўся пад вартаю, потым яго выпусцілі пад заклад.
У кастрычніку 1923 г. М. Гарэцкі, атрымаўшы ў савецкім пасольстве ў Варшаве дазвол, пакінуў Вільню і разам з сям'ёй пераехаў у Мінск. Гэтае рашэнне было выклікана многімі прычынамі грамадска-палітычнага, суб'ектыўна-псіхалагічнага характару. Адыгрывала сваю ролю варожае стаўленне польскіх уладаў да «беларускага нацыяналіста», які вёў актыўную грамадска-асветную працу. З другога боку, умацоўвалася вера ў тое, што абвешчаная бальшавікамі падтрымка нацыянальна-адраджэнскіх сіл у БССР будзе ажыццёўлена. Сумаваў пісьменнік і па роднай Багацькаўцы, дзе засталіся бацька, маці, прыкутыя незабыўным горам – трагічнай смерцю (верасень 1922) іх адзінай дачкі Ганны і арыштам органамі НКУС сына Гаўрылы (жнівень 1922). Галоўным жа пабуджальным матывам пярэбараў было ўсведамленне Гарэцкім сваёй зрошчанасці, духоўнай еднасці з народам, унутраная гатоўнасць дзяліць з ім усе жыццёвыя выпрабаванні. Пісьменнік павінен быў кожную хвіліну адчуваць сябе ў сваім нацыянальна-культурным асяроддзі. Яму патрэбен быў паўсядзённы псіхалагічны кантакт з рэальным чытачом, патрэбна была агульнанацыянальная аўдыторыя. Вядома, М. Гарэцкі прадбачыў небяспеку, якая падпільноўвала яго ў Савецкай Беларусі, бо афіцыйныя ўлады маглі не дараваць яму ні «Дзвюх душаў», ні «Апостала», нават калі гэтыя і іншыя «крамольныя» творы друкаваліся пад псеўданімам. I тым не менш адважыўся на рызыкоўны крок.
Прыезд у Мінск клаў пачатак новаму, асабліва драматычнаму перыяду жыцця і творчай дзейнасці М. Гарэцкага. Гэты перыяд правамерна назваць савецкім. Храналагічна ён дзеліцца на два этапы, мяжой якіх стаў арышт 1930 г. Мянялася не толькі месца працы і пражывання пісьменніка, але і яго сацыяльны статус. З Мінска (студзень 1926) ён пераязджае ў Горкі (люты 1926 – жнівень 1928), потым зноў вяртаецца ў Мінск (верасень 1928 – ліпень 1930). Арышт па ілжывым даносе адкрыў найбольш змрочную старонку ў жыцці Максіма-пакутніка, несправядліва асуджанага па сфабрыкаванай справе міфічнага «Саюза вызвалення Беларусі» і высланага на пяцігадовы тэрмін у г. Вятку.
Перыяд 1923–1930 гг. уражвае здзіўляючай паслядоўнасцю пісьменніка ў выяўленні творчых і грамадска-палітычных поглядаў. Ён не стаў падладжвацца пад ідэалагічныя патрабаванні новай улады, не кінуўся на шлях нястрымнага ўслаўлення новай сацыялістычнай явы, рэвалюцыйнага энтузіязму працоўных, а, як і раней, з годнасцю і самапавагай працягваў нацыянальна-адраджэнскую праграму, якую намеціў і ажыццяўляў на Віленшчыне: вядзе навуковую, культурна-асветную працу, выкладае беларускую мову і літаратуру ў Камуністычным універсітэце БССР, чытае курс беларусазнаўства на рабфаку Беларускага універсітэта (верасень 1925 – студзень 1926). У Інбелкульце ўзначальвае мовазнаўчую і літаратуразнаўчую секцыі.
Паказальна, што яго тагачасныя творы тэматычна скіраваны не да новай рэчаіснасці, а да нядаўняга мінулага. Падобная зарыентаванасць, думаецца, і была формай апасродкаванай ацэнкі палітычнай сістэмы, да якой пісьменнік у 1919–1922 гг. ставіўся даволі крытычна. Ацэнка засталася нязменнай, і пасля пераезду ў Мінск М. Гарэцкі цалкам засяроджваецца на дапрацоўцы раней апублікаваных ці яшчэ незавершаных твораў, якія і вызначылі яго пісьменніцкае аблічча ў другой палове 20-х гадоў. Гэта аповесці «У чым яго крыўда?» (прыблізна 1925–1926), «Меланхолія» (1916–1921, 1928), дакументальна-мастацкія запіскі «На імперыялістычнай вайне» (1914–1915, 1919–1920, 1925–1926, 1928). Уносяцца змены, папраўкі і ў аповесць «За што?», якая выходзіць пад назвай «Ціхія песні» (1926), «Ціхая плынь» (1930), у п'есу «Жартаўлівы Пісарэвіч» (1922, 1925, 1927, 1928). Не абмінуў патрабавальны мастак увагай і малафарматныя рэчы, рыхтуючы да друку зборнік «Апавяданні», што меўся выйсці ў свет у 1928 г. і павінен быў стаць творчай справаздачай пісьменніка за пятнаццаць гадоў дзейнасці ў галіне нацыянальнай прозы (1912–1928). Амаль кожны з раней апублікаваных твораў таксама быў перагледжаны аўтарам. Але Белдзяржвыдавецтва не прыняло зборнік да друку, бо «палітрэдактар Будзінскі даў адмоўны водзыў» (Чарняўская Л. Успаміны пра знаёмства і сустрэчы з Якубам Коласам // Полымя. 1994. №9. С. 103.).
Выкарыстанне М. Гарэцкім тэксту ранніх апавяданняў у аповесці «У чым яго крыўда?» было прадыктавана агульнай тэндэнцыяй развіцця яго прозы, тэндэнцыяй умацавання яе эпічнай асновы. Эпічная паўната дасягалася, вядома, не механічным пашырэннем канкрэтнага матэрыялу, а новым ракурсам адлюстравання рэчаіснасці.
Так, Клім Шамоўскі і Кастусь Зарэмба акцэнтавалі галоўную ўвагу на негатыўных баках вясковага жыцця, а Лявон Задума ўжо валодае здольнасцю выразней бачыць і станоўчыя з'явы ў жыцці вёскі. А гэта якраз і вяло да пераадолення непаўнаты, эскізнасці малюнка, арганічнага ў апавяданні, але недастатковага ў буйным творы. На розных сэнсава-змястоўных узроўнях вырашаны і канфлікт героя з вясковым асяроддзем. У прыватнасці, па-новаму прачытваецца і сітуацыя з лістом Кастуся да Ганначкі. Там бесцырымонныя паводзіны вяскоўцаў, якія калектыўна чыталі інтымнае пасланне юнака да дзяўчыны, былі галоўнай прычынай яго «крыўды». У аповесці ж сэнсавыя параметры «крыўды» вызначаюцца не толькі перажываннямі Лявона, але і ўсведамленнем сацыяльных прычын нізкай побытавай культуры сялян.
Высветліць гэтыя прычыны якраз і павінна была другая частка трылогіі – аповесць «Меланхолія», у якой Лявон выступае ў новай якасці: пасля завяршэння вучобы ён працуе каморнікам у глухім кутку Віленшчыны. Тут Лявон Задума ўздымаецца на болып высокі ўзровень светапогляднага развіцця. Пра гэта сведчыць пашырэнне сферы яго інтэлектуальнай зацікаўленасці: інтэлігенцыя і народ, інтэлігенцыя і ўлада, шляхі вызвалення ад сацыяльнага і нацыяльнага прыгнёту, праблема сэнсу жыцця і прызначэння чалавека, жыццё і смерць – вось над чым б'ецца зараз думка Лявона. Істотна тое, што пісьменнік, па-першае, свядома вывеў героя за межы звыклага вясковага асяроддзя і сутыкнуў яго з больш складанымі сферамі сацыяльнай рэчаіснасці, а па-другое, абраў эпісталярную форму падачы матэрыялу, падкрэсліўшы тым самым ролю інтэлектуальнага, аналітычнага пачатку, права асобы мець свой уласны, суб'ектыўны погляд на жыццё і чалавечыя ўзаемаадносіны. «Меланхолія» прадэманстравала відавочныя поспехі аўтара ў авалоданні сакрэтамі пабудовы сацыяльна-псіхалагічнай аповесці. Напоўнены глыбокім філасофскім зместам, роздумамі героя, схільнага да рэфлексіі, да тонкіх перажыванняў, твор пазбаўлены, аднак, статыкі, апісальнасці. Сюжэт яго дынамічны. Але заснаваны ён не на голай падзейнасці, не на дэтэктыўных калізіях і сітуацыях, а на руху думак і пачуццяў героя. Уласна і сам герой увесь час знаходзіцца ў няспынным руху, у дарозе, у пошуках адказу на хвалюючыя пытанні (ад'езд на працу, паездка ў цягніку, прыгоды па дарозе на пошту, вандроўка па віленскіх вуліцах, вяртанне з балаголам у родную вёску, наведванне могілак). А вобраз дарогі – гэта сімвал шляху, якім Беларусь мае ісці ў будучыню.
Кніга «На імперыялістычнай вайне» – заключная частка трылогіі аб блуканнях па пакутах беларускай інтэлігенцыі ў асобе сялянскага сына Лявона Задумы. Гэта і новы этап станаўлення героя як асобы, грамадзяніна, абаронцы гуманізму і духоўных асноў жыцця. Нездарма пісьменнік даручыў маладому каморніку весці ваенны дзённік, зрабіў яго летапісцам гісторыі народа ў адзін з трагічных перыядаў жыцця. Наватарскае значэнне кнігі ў тым, што яна стаіць ля вытокаў жанру беларускай мастацкай дакументалістыкі. У аснову кампазіцыі твора пакладзены прынцып свабоднага чаргавання аб'ектывізаваных малюнкаў ваеннай паўсядзённасці, акопнага побыту і роздумаў, разважанняў героя. Але кніга пазбаўлена эклектыкі, яна ўнутрана цэласная, па-мастацку завершаная. Цэментуючым пачаткам, які аб'яднаў разрозненыя апісанні ў арганічнае адзінства, выступае абагульняючая думка мастака, пункт яго гледжання, маральная пазіцыя. Стрыжнёвая лінія «Запісак…» – адлюстраванне вайны ў яе рэальным абліччы. Асобным выданнем «Запіскі…» выйшлі ў 1926 г. і былі прыхільна сустрэты крытыкай, якая слушна адзначыла іх глыбокую праўдзівасць і жанравае наватарства (форма дзённіка). Рабіліся спробы разглядаць твор у кантэксце еўрапейскай антываеннай літаратуры (параўнанне з вядомым рамана А. Барбюса «Агонь»).