Сапраўдным гімнам Палесся гучыць верш “Палессе”, які сам аўтар назваў песняй:
…Край легенд і край былін,
Люблю цябе – твой родны сын!
(зб. “Палессе”, с. 49-50).
Анатоль Грачанікаў называе сябе сынам роднай зямлі. Сапраўды, старонка, якая ўзгадавала чалавека вартая называцца дарагім і пяшчотным словам матуля, бо яна таксама шчырая і адзіная, на яе немагчыма забыць і ёй немагчыма здрадзіць.
Аўтар захапляецца роднымі краявідамі, “як песні, што мужнасцю і славаю спавіты”. Згадвае Анатоль Грачанікаў і знешнюю прыгажосць, і незвычайныя духоўныя якасці людзей, якія жывуць на Палессі:
Тут людзі незвычайнай прыгажосці
Сярод лясоў і рэк жывуць вякамі.
Хто завітае на Палессе ў госці,
Багаты стане вернымі сябрамі.
Такія мясціны і людзі не пакідаюць сэрца Грачанікава. Праз усё жыццё ён нясе жаданне і імкненне сустрэцца з імі, вярнуцца на Радзіму.
Дзе я ні буду, а сюды вярнуся,
Дзе я ні буду, а сюды прыеду.
3.4 Асаблівасці паэмы “Палескі трохкутнік”
Творчасць Анатоля Грачанікава 80-х гадоў прасякнута ветлымі, радаснымі матывамі, аптымістычнай вераю ў лепшыя якасці чалавека, ва ўсемагутнасць кахання, у здаровыя сілы народа, у яго незамутнёна-глыбокі розум і маральную чысціню, у перамогу дабра над злом. Адным з такіх канцэптуальных з’яўляецца верш “Чамусьці я не веру…”:
Чамусьці я ў гэта не веру
Што мала не свеце даверу,
Што падазронасць пануе,
Якую нічым не скрушыць.
Што зло ўвачавідкі гарцуе,
Дабро між людзей ледзь ліпіць.
Паэт верыць у “бясконцы сусвет дабрыні”, які “не мае памеру”, і гэта вера асвятляе ўсю яго паэзію. У ім, невымерным сусвеце дабрыні, жывуць эпічныя героі такіх ягоных вершаў, як “Жыццё Мацвея”, “У дзядзькі Івана трухлявая хата…”, “Латарэйны білет”, паэмы “Палескі трохкутнік” і іншыя. Цікава, што паэт часам параўноўвае сваіх герояў (хоць гэта параўнанне часам не ляжыць на паверхні) з евангельскімі святымі. Селянін Мацвей (“Жыццё Мацвея”) сваім жыццём – не аскет, не прапаведнік – нагадвае чымсьці апостала-евангеліста Мацвея, які да сустрэчы з Хрыстом быў мытнікам, грэшным чалавекам. Жыццялюб, жартаўнік, шчадра надзелены дабрынёй Мацвей, “паблажлівы як бог”, намякае аўтар, мае шанц паўтарыць жыццё святога Мацвея.
Героі вершаў А.Грачанікавва адмаўляюць лёгкае “латарэйнае” шчасце, матэрыяльны дабрабыт, яны не імкнуцца ўзвысіцца за кошт іншых, задавальняюцца малым у тым, што тычыцца цялесных патрэбаў, і кіруюцца прынцыпамі максімалізму ў духоўным плане. У казачна-фантастычнай паэме “Палескі трохкутнік” сумленнасць, дабрыня, працавітасць, бясхітраснасць чалавека з народа нават прыцягваюць увагу іншапланецян. Прышэдьцы з космасу запрашаюць звычайнага селяніна Яўхіма стаць госцем на іх невядомай планеце. Крытыкі (напрыклад Ірына Багдановіч)справядліва заўважалі, што “Палескі трохкутнік” наследуе традыцыі ананімнай паэмы “Тарас на Парнасе”. Гутаркова-апавядальны стыль, рытміка, сакавіты народны гумар, элементы фантастыкі, нават у нейкай ступені сюжэт гавораць пра роднасць, блізкасць названых твораў. Цікава і тое, што паэма А.Грачанікава, як і “Тарас на парнасе”, а таксама “Новая зямля” Я.Коласа, напісана чытырохстопным ямбам, улюбёным памерам і рускай класічнай паэзіі
Дзеянне ў паэме “Палескі трохкутнік” разгортавецца не ў сузор’і Лебедзя, куды іншапланецяне забіраюць калгаснага вартаўніка Яўхіма. Яно адбываецца на зямлі, у так званым Палескім трохкутніку, які злучае Гомель, Лоеў і Рэчыцу. Пасля знікнення Яўхіма ўвага да яго асобы ўраз абвастрылася. Людзі раптам усур’ёз задумаліся над чалавечай сутнасцю Яўхіма, успомнілі яго працавітасць і дзівацтва, яго цікаўнасць і уменне жыць у незвычайнай згодзе з зямлёй і зоркамі, яго тонкае адчуванне хараства прыроды, жаданне зліцца, растварыцца ў ёй..Згадалі і яго клопаты пра іншых людзей, гераізм і самаахвярнасць у час вайны. Такім чынам, адкрываецца незвычайнасць звычайнага чалавека і сцвярджаецца, што пры ўважлівым стаўленні да асобы заўсёды можна ўбачыць у ёй нешта прыгожае, закладзенае самім Творцам.
Пісьменнік характарызуе і некаторых працаўнікой вёскі Вайцін. Псіхалагічныя партрэты іх часамгумарыстычныя. Добры, сумленны чалавек старшыня Кароль, якога вельмі любіць народ, не заслужыў пашаны ў начальства, трапіў у друк “не за стараннасць і за плён. Чаму Кароль не кукурузны? – Так называўся фельетон” У іншых месцах паэт скажа пра старшыню калгаса:
Быў ён не з тых, хто на пасадзе
Служылі тым, хто іх “падсадзе”.
І пакпіць з прозвішчагероя, якое надта ж адпавядае і ягонаму самапачуванню сярод людзей, і характарыстыцы ягонага паходжання:
На “газіку” сам за рулём
Ён быў сапраўдным каралём.
Яго і продкі - Каралі,
Спрадвеку каралі – раллі.
“Палескі трохкутнік” – паэма ліра-эпічная. Ураўнаважанасць у ёй элементаў эпасу і лірыкі, іх гарманічнае спалучэнне відавочныя. Твор утрымлівае ў сабе магутны пачатак народнай фантазіі. Народная маральная аснова адчуваецца і ў агульнай канцэпцыі паэмы, і ў абмалёўцы персанажаў. Кідаецца ў вочы і наяўнасць у творы разнастайных фальклорных жанраў – прымавак, замоў, галашэнняў, блізкасць яго паэтыкі да паэтыкі фальклору. А шчыры зварот жонкі Яўхіма да вадзіцы з просьбаю прываражыць мужа да роднай хаты і падаць вестку аб тым, ці жывы ён, вельмі нагадвае плач Яраслаўны.
Паэт шмат шмат узяў не толькі ад народнага светаадчування, маральных нормах, але і ад фальклорнай паэтыкі. Таму важным элементам у творах Анатоля Грачанікава сталі разнастайныя фальклорныя жанры – прымаўкі, замовы, загадкі, галашэнні, скорагаворкі, лічылкі. Яны паглыбляюць змест, нагадваюць пра сапраўдны “народны грунт” паэзіі. Таму фальклор уступае ў дзеянне звычайна ў пагранічных, крызісных сітуацыях, калі здаецца, што ў свеце парушаны справядлівы парадак рэчаў, што зло перамагае.
Так, у згаданай паэме старая Яўхіміха гаворыць з космасам, які забраў яе мужа, моваю даўніх замоў з іх наіўнай касмалогіяй, цэласна-гарманічным бачаннем свету: “Вадзіца-цапыца, красная дзявіца! Кацілася ты з рэк, з-пад рэк, з крыніц, з-пад крыніц…”.
Паэма “Палескі трохкутнік” з’яўляецца цікавым дакументам часу. Яе травесційны лад парадзіруе празмернае захапленне і шум, узнятыя вакол загадкавых “лятаючых талерак” і “Бермудскага трохкутніка”. Што ж тычыцца многіх іншых пытанняў, напрыклад, пра тое, хто яны, магчымыя браты па розуму, што можа прынесці зямлянам кантакт з іншымі цывілізацыямі Сусвету, то яны вырашаюцца аўтарам усур’ёз. Вуснамі вучонага з Акадэміі навукён гаворыць наступнае: “Будзем жа верыць у дабрыню тых, хто наведаў грады”. Знікненне чалавека, палёт яго разам з іншапланецянамі ў далёкі Сусвет аб’ядналі чалавецтва:
Пытанніе пастаўлена ў ААН.
Убок адышлі ўсе тэмы.
Ніколі яшчэ не было ў зямлян
Такой агульнай праблемы
Важна адзначыць, і аўтарскую цікавасць да праблемы “народ і памяць”. Увага да гістарычнага мінулага беларускага народа спалучаецца ў творы з роздумам пра сучаснасць, пра будучыню. Паэт задумваецца пра ролю асобы “павадыра” ў гісторыі народа. У апавядальную плынь паэмы арганічна ўключаецца алегарычнае апавяданне пра трагічны лёс смяротна хворага ласінага важака, забытага і пакінутага няўдзячным статкам, які ён не раз ратаваў ад бяды. Горды важак нават перад тварам смерці непакоіцца пра яго будучыню.
Заключэнне
Пейзажныя вершы паэта адкрываюць багата адораную душу лірычнага героя, улюбёнага ў родныя краявіды. У іх асабліва ярка паўстае талент Грачанікава-жывапісца. Паэта захапляюць някідкія пейзажы і карціны, у сціпласці якіх ён бачыць своеасаблівае хараство і прывабнасць. Дакладнасць, выразнасць бачання, тонкасць адчуванняў, выяўленых у падабраных з густам фарбах і колерах, - якасці, уласцівыя многім пейзажным вершам паэта [3; 446].
Любімымі і найбольш частымі відамі тропаў у паэтыцы Грачанікава з’яўляюцца параўнанне і метафара. Тропам, як і ўсёй яго паэзіі, уласціва знешняя няяркасць, “ціхасць”, маляўнічасць, рэалістычнасць, трапнасць.
Прырода ва ўяўленні паэта – гэта “сусвет дабрыні”, дзя ўсё ўзаемаабумоўлена і звязана адзінай повяззю – зоркі, хмары, рачулка, дрэвы, птушка, звер, чалавек, яго душа. І калі выпадае, парушаецца хоць адно звяно ў гэтым спрадвечным ланцугу, знікае гармонія і цэласнасць свету. Таму паэт імкнецца ўлавіць і затрымаць тыя зорныя шчаслівыя імгненні, калі адчуванне гармоніі са светам асабліва моцнае і ўсеабдымнае. Калі “начная шматгалосся цішыня зямлю пяшчотна паміж зор люляе” і “вечнасць, ападаючы на дол быцця зямнога запаўняе соты”, калі чалавек “выспяляе без паспешнасці сузор’і і дум, любоў і гнеў”.
Вельмі значнай у творчасці Анатоля Грачанікава з’яўляецца тэма Радзімы, яе мінулага, гісторыі. Так, у яго вершах знаходзім разнастайныя сімвалы - рэчы, успаміны, што паказваюць на значнасць паняцця родных мясцін для яго творчасці. Своеасаблівым захавальнікам народнай памяці, незвычайнымі і загадкавымі помнікамі мінулых дзён паўстаюць у яго творчасці курганы, якія часам пачынаюць гаварыць, расказваць. Вядома, паэт вельмі перажывае любыя страты народнай памяці, забыццё таго, што раней было блізкім і родным. Гэта тлумачыцца асаблівасцямі духоўнага складу асобы паэта. Пра самыя каштоўныя чалавечыя якасці: любоў і адданасць Радзіме, гісторыя роднага краю трэба расказваць ужо з самага маленства – лічыць пісьменнік. Менавіта таму, нават у кнізе “Зорны палёт” ждя дзяцей прысутнічаюць вершы, у якіх выяўляюцца матывы і вобразы, пейзажы роднага паэту Палесся (“Бацькоўскі парог”, “Жывая вада”).
Як і ў “Новай зямлі” Я.Коласа, у творах А.Грачанікава паэтызуецца сялянская праца, быт, самі вяскоўцы, хараство душы якіх не мог не адчуць паэт. Як не мог не заўважыць і праяўлення нечага вельмі сацыяльна значымага ў дробным, звычайным. Запамінаецца і ўражвае навізной бачання вершы паэта пра родную вёску - Шарпілаўку. Яна паказваеца ў акружэнні вялікага космасу, таемнага і нязведанага. “Ціхая” паэзія Грачанікава набывае тут сапраўдную глыбіню, змястоўнасць, ёмістасць асацыяцый. Так, па словах Генрыха Далідовіча “як паэт ён быў знешне, сапраўды, нібыта “ціхі”, не крыклівы і не фестывальны, але яго спакойнасць была глыбока напоўнена радасцю, болем і трывогай за лёс Беларусі і яе люду, была глыбінна лірычная і драматычная” [1; 204].