Спроба рэканструкцыі асноўных міфалагем і міфічных поглядаў робіцца на падставе фальклору менавіта таму , што раней фальклор быў тым стрыжнем, вакол якога аб’ядноўвалася ўся духоўная культура чалавецтва.
Міфалагічная свядомасць у больш натуральным, першапачатковым выглядзе захавалася менавіта ў фальклоры, які або ствараўся непасрэдна на яе грунце , або ўзаемадзейнічаў з міфалогіяй.
Міфалогія – асаблівая сімвалічная сістэма тлумачэння свету. Сістэмнасць, цэласнасць міфалагічнага спосабу мышлення праяўляецца ў фальклорным абрадзе , бо сам абрад сінкрэтычны па сваёй прыродзе, уся паэтыка фальклору грунтуецца на вобразнасці, але ідзе ад міфалогіі. Без глыбокага даследавання фальклорнай спадчыны і рэканструкцыі на яе падставе міфалагічнай свядомасці мы не зможам зразумець касмічнага светаўспрымання старажытных людзей, не зможам ні аднавіць сувязь часоў , ні растлумачыць сучасныя духоўныя працэсы. У курсавой працы даследуецца семантыка і функцыянальнасць адной з найважнейшых міфалагем – міфалагемы Сонца і Месяца.
2. Праявы салярнага культу ў традыцыях розных народаў
На ранейшых этапах развіцця чалавек уяўляў “звышнатуральнае” у рэальных вобразах – жывёл, раслін і г. д. у тым ліку і нябесных свяціл, папаўняючы гэтыя вобразы чалавечымі эмоцыямі, учынкамі, прыпадабняючы іх чалавеку. Наяўнасць такіх “ачалавечаных” вобразаў у этнаграфічным і фальклорным фондзе сучасных народаў паказвае на надзвычайную жывучасць традыцый.[21, с.105]
У народаў, паміж сабой ніколі не маючых зносін, узніклі падобныя ўяўленні пра стан сонца ў дні сонцаварота: яно тры дні знаходзіцца ў сваім гняздзе, тройчы падскоквае, тройчы акунаецца ў мора, танцуе, варочаецца. У абрадах еўрапейскіх народаў можна знайсці шмат прыкладаў рэлігійных адносін да сонца як такавога, не апасродкаванага вобразам сонечнага бога ў чалавечым абліччы.
Выразнымі ўзорамі рэмінісцэнцый салярнага культу могуць паслужыць некаторыя традыцыі албанцаў, захаваныя яшчэ ў пачатку 20 стагоддзя: маліцца на ўсход з ранку пры ўсходзе сонца і на захад – пры ўсходзе свяціла.Усе справы,усе важныя гаспадарчыя работы, абрады сватаўства і г. д. стараліся пачынаць у сонечны дзень ранкам з усходам сонца,нябожчыка і дома і на могілках у час аплаквання размяшчалі тварам да сонца, у раннім сярэдневякоўі нябожчыкаў у магілах размяшчалі тварам на ўсход.
Назіранне за сонцам, і іншымі нябеснымі свяціламі, служыла развіццю пазітыўных ведаў,у прыватнасці астранамічных. Вядомае мегалітычнае збудаванне ў Англіі Стоунхендж служыла абсерваторыяй: яго вялікія каменныя стаўпы і аркі прызначаліся для фіксавання важнейшых кропак усхода і захода сонца і месяца ў розных стадыях перамяшчэння. Іншыя прыстасаванні дапамагалі весці лік гадам і прадказваць зацменні.
Адначасова Стоунхендж быў друідычным храмам, дзе рабіліся ўрачыстыя маленні, магчыма суправаджаючыся ахвярапрынашэннямі пры першых промнях узыходзячага сонца.
Стоунхендж – славуты, але не адзіны храм-абсерваторыя як у сусвеце, так і на еўрапейскім кантыненце. На тэрыторыі сучаснай Румыніі знойдзены аналагічныя збудаванні – свяцілішчы-календары, якія належылі дака-гецкаму насельніцтву. [22, с. 25].
Салярныя міфы атрымалі найбольш яркае афармленне ў грамадстве, якое мела развіты апарат улады. Сонца было уключана ў пантэон у якасці галоўнага боства(ці аднаго з галоўных, часцей за ўсё гэта былі боствы сонца і навальніцы). Зямнога цара лічылі сонечным боствам ці сынам бога сонца. Згодна з міфамі,узыходзячымі да індаеўрапейскай традыцыі і да традыцыі Пярэдняй Азіі, а таксама Старажытнага Егіпта, Сонца выязджала на калясніцы і аб’язджала чатыры бакі свету. Гэты міфічны вобраз археалагічна датуецца даволі познім часам, калі людзі ўжо апрацоўвалі металы, карысталіся колавымі павозкамі, запрэжанымі коньмі. “Але ляжачае ў яго аснове міфа-паэтычнае прыпадабненн сонца да кола ўзводзіцца да ранейшай эпохі”.
У бронзавы перыяд склаўся старажытнагрэчаскі міф аб Геліасе: юнак у залатой калясніцы праязджае на працягу светавога дня з усхода на захад па нябеснай цвердзі, а ўначы праплывае адваротны шлях у ладдзі па сусветнай рацы, пад назвай Акіян. Пачынаючы з 5 стагоддзя да нашай эры з Геліясам атаясамлівалі Апалона, на якога былі перанесены функцыі Геліяса і яго атрыбуты.
“Жыхары вострава Радоса, лічылі сонца першым сярод сваіх багоў, прысвячалі яму кожны год калясніцу з чатырма коньмі, якіх скідвалі ў мора для таго,каб бажаство імі пакарысталіся…Лакедаманяне умярцвялі коней на вяршыні высокага Тайгецкага храбта, за якім кожны вечар на іх вачах знікала вячэрняе свяціла… У абоіх выпадках моцныя хутканогія коні аддаваліся на службу стомленаму богу на канцавым этапе кожнадзённага падарожжа. ” Падобны вобраз прысутнічае у эддычных міфах: па небе скачуць коні, запрэжаныя ў калясніцу сонца.
У міфах народаў Еўразіі сонечны бог часта звязаны з коньмі. Па ўсёй магчымасці, гэта адбывалася з наіўнага ўяўлення, што сонца “едзе” па небе. На чым? На тым жа, на чым ездзяць людзі – на конях, на калясніцах, акалі яно плыве, то, канешне, у лодцы. “Да бронзавага стагоддзя адносіцца большы лік стварэння вобразаў сонечных калясніц і сонечных людзей,– паведамляе Б. А. Рыбакоў адносна язычніцкіх культаў рускага сярэдневякоўя, – яны таксама адлюстроўваюць… дваістасць чалавечых уяўленняў пра сонца: дзённае свяціла коні вязуць у калясніцы, а ў начы яно плыве ў ладдзі.” У фальклоры індаеўрапейскіх народаў устойліва захоўваецца сувязь з канём міфалагічных герояў, блізкіх да сонца па сваіх функцыях [21, с. 106].
На старажытных помніках выяўленчага мастацтва многіх народаў, у тым ліку і індаеўрапейскіх, ёсць асобныя выяўленні ці нават цэлыя сцэнкі, у якіх адлюстравана ўяўленне пра рух Сонца: пра яго ўсход, дзённы шлях, заход , начны спакой, ахоўваемы Зорамі, і нараджэнне новага Сонца.
У археалогіі і этнаграфіі вядомы знакі, якія абазначалі сонца, пачынаючы са стагоддзя неаліту і да нашых дзён: кола, крыж, кола з крыжам у сярэдзіне, некалькі канцэнтрычных колаў таксама з крыжам у сярэдзіне, разеткай, уключанай у кола, касы крыж, свастыка, кола з разыходзячыміся промнямі.
Такія знакі ёсць на манетах ілірыйскага стагоддзя ( I тысячагоддзе да н. э.) на тэрыторыі сучаснай Албаніі, у наш час гэтыя ж знакі размяшчаюцца на жаночым традыцыйным адзенні албанцаў, на камянях, абрамляючых дзвярныя праёмы жылых дамоў, на старажытных могілкавых крыжах.
А ў іншай вобласці кантынента этнаграфіяй зафіксаваны ўсё той жа салярны знак зусім у іншым выкананні: аўстрыйцы лічаць сімвалам сонца кветку рамонка. У рэлігійнай літаратуры прынята лічыць, што кола — знак сонца. Таму рытуальныя вогнішчы, над якімі ўмацоўвалася кола (напрыклад на масленічных гуляннях), звязваюцца даследчыкамі з салярным культам.
Калі ўзнік культ Бога Сонца і гэты Бог набыў чалавечае аблічча, на яго галаве ці каля яе з’явіўся атрыбут – сонечны дыск з прамянямі і крыжам. Крыж размяшчалі на галаве ахвярнага агнца: гэта была старажытная выява Хрыста, пазней змененае выявай чалавека на перакрыжаванні крыжа. Вобраз Хрыста вельмі складаны: ён увабраў у сябе элементы разнастайных вераванняў народаў Усходняга Сяродземнамор’я, у асблівасці і элементы салярнага культу — сонечны дыск над галавой і крыж як галоўны сімвалічны знак.
Несумненна, у аснове сезоннай цыклічнасці каляндарных абрадаў ляжыць паварот Зямлі вакол Сонца, змена пор года.
Паўтаральнасць гадавога цыкла была заўважана чалавекам на ранніх стадыях вытворчай гаспадаркі. Нельга не згадзіцца з прынцыпам, які прапанаваў В. І. Чыгараў, які пры вывучэнні аграрных абрадаў браў за аснову не поры года самі па сабе, а гаспадарчае жыццё селяніна, якое працякала ў акрэсленых гістарычных і геаграфічных абставінах.
Само ж канкрэтнае ўспрыманне сезонаў залежыла ад кліматычных паясоў і таму мела сваю спецыфіку ў разнастайных абласцях Еўропы. Б. А. Рыбакоў знаходзіць сляды члянення года на чатыры часткі ў помніках земляробскай культуры неаліту і энеаліту усходняй Еўропы. Вельмі важны для нашай тэмы той факт: сонца адлюстравана на сасудах для захоўвання зерня. Разглядаючы сляды сонечнага культу ў каляндарнай абраднасці народаў Еўропы, мы ўвесь час бачым гэтую сувязь: сонца — і культурных раслін, сонца — і працы земляроба. Сонца становіцца ўжо з тых часоў абавязковым элементам салярнага культу [цыт. па 21, с. 107].
Прымаючы тэзіс пра важнасць працоўнай дзейнасці неабходна ўлічваць і іншыя элементы, якія складаюць аснову свята. Пераломныя моманты сонечнага цыклу — дні зімовага і летняга сонцавароту, веснавога і асенняга раўнадзенства — выклікалі асаблівыя адносіны людзей: адчуванне перамен у прыродзе, наступленне новага перыяду іх жыцця.
У гадавым цыкле святаў у народаў Еўропы можна ўбачыць парнасць святаў, два дні як бы адкрываюць і завяршаюць азначаны каляндарны адрэзак, напоўнены як магічным, рэлігійным, так і грамадзянскім ці гаспадарчым значэннем. Такіх “парных” дзён можна назваць некалькі: зімні сонцаварот — летні сонцаварот, веснавое раўнадзенства — асенняе раўнадзенства.
Хрысціянская рэлігія паступова ўвайшла не толькі ў ідэалогію народаў Еўропы, але і ў іх побыт. Хрысціянская міфалогія патрошкі замясціла ранейшыя дахрысціянскія ўяўленні і вобразы. Шматлікая раць хрысціянскіх святых з іх разнастайнымі “функцыямі” стала на месца язычніцкіх багоў. “Каб стаць рэлігіяй, — пісаў Ф. Энгельс, — монатэізм з даўніх часоў павінен быў рабіць уступкі політэізму…Хрысціянства … магло выціснуць у народных мас культ старых багоў толькі праз культ святых” [21, с. 108].